نقشه بایدن برای هجرت از خاورمیانه

حتی وقتی ارزش پول ملی به شدت کاهش یافت و ویروس کرونا کشور را زخمی کرد، تهران با "مقاومت حداکثری" واکنش نشان داد. ایران حجم و خلوص غنی‌سازی اورانیوم را به بیش از سطح مجاز در توافق رسانده و همچنین شرایط توافق شده در مورد سانتریفیوژهای مورد استفاده را نقض کرده است. امروز زمان گریز هسته‌ای ایران نسبت به زمانی که ترامپ از برجام خارج شد، بسیار کوتاه‌تر است. با این حال ایران تأکید دارد که انرژی هسته‌ای را تنها برای اهداف صلح‌آمیز دنبال می‌کند.

دولت بایدن گفته است که مایل است مذاکرات را در کنار همان متحدان از سر بگیرد. اما در اواخر ماه فوریه ، ایران ضمن رد ایده مذاکره مستقیم با آمریکایی‌ها، آن را مشروط به این کرد که طرف‌های غربی پیش از نشست، نسبت به لغو برخی تحریم‌ها متعهد شوند. از آن سو مقامات دولت آمریکا می‌گویند پیش از هرگونه تخفیف در تحریم‌ها ایران باید به تعهدات خود در توافق‌نامه پایبند باشد.

در توصیف این وضعیت می‌توان گفت: اکنون هریک از طرفین معتقد است که دیگری می‌خواهد توافق را بازسازی کند (طرف مقابل باید به توافق برگردد)، و هر دو در حال مانور دادن هستند تا دریابند که کدام‌یک بیشتر آن را می‌خواهد (کدام طرف بیشتر حاضر است برای احیای توافق امتیاز دهد).

بهار پرمشغله دیپلمات‌ها

انتخابات ریاست جمهوری ایران در ماه ژوئن ممکن است مقداری فشار ضرب‌الاجل ایجاد کند، چرا که انتصاب یک دولت جدید که انتظار می‌رود تندرو‌تر باشد، احتمالاً هرگونه مذاکره را قطع و به تعویق می‌اندازد.

این وضعیت از یک دوره پرمشغله دیپلماتیک در بهار خبر می‌دهد.

علی واعظ، مدیر پروژه ایران در گروه بین‌المللی‌بحران (International Crisis Group)، یک نهاد غیردولتی (NGO) مستقر در بروکسل، گفت: من این فیلم را قبلاً دیده ام. وی با یادآوری اینکه پیش از توافق اصلی (برجام) نیز هر دو طرف اصرار داشتند که اول طرف مقابل باید حرکت کند.

وی افزود: وقتی به شخصیت‌های بازیگران اصلی این دولت نگاه می‌کنم، نمی‌توانم تصور کنم که آنها اجازه دهند این توافق در مقابل دیدگان آن‌ها سقوط کند."

نقشه کهنه‌سرباز مذاکرات خاورمیانه برای احیای برجام

تا همین اواخر، رئیس آقای واعظ در مجموعه گروه بین‌المللی بحران، راب مالی (Robert Malley)، کهنه‌سرباز مذاکرات خاورمیانه در دولت‌های بیل کلینتون و باراک اوباما بود. آقای مالی، که در مسیر دستیابی به توافق اصلی (برجام) ایفای نقش می‌کرد، اکنون نماینده ویژه آقای بایدن در امور ایران است.

اندکی پیش از آنکه آقای مالی از این مجموعه خارج شود، ICG گزارشی بدون امضا (فاقد نام نویسنده) منتشر کرد که در آن گام‌های آمریکا برای بازگشت به توافق را شرح داده است. (اقتصادنیوز پیش‌تر این گزارش مفصل را در ۳ بخش جداگانه پوشش داده است: بخش ‍۱ / بخش ۲ / بخش ۳)

یکی از این گام‌ها تعهد دولت بایدن برای حمایت از وام اضطراری‌ای است که ایران برای مقابله با شیوع بیماری کرونا از صندوق بین‌المللی پول (IMF) درخواست کرده است. و به دنبال آن، باید یک جدول زمانی مذاکره شده بر سر توالی اقدامات متقابل تدوین شود که بر اساس آن به ازای هر گام معکوس ایران در بازگشت به محدودیت‌های توافق هسته‌ای هر زمان که به تأیید آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برسد، آمریکا در روندی که ممکن است ۲ یا ۳ ماه طول بکشد، به تدریج از تحریم‌ها بکاهد.

برجام‌پلاس (+JCPOA)

سپس، با روی کار آمدن رئیس جمهور جدید ایران، آمریکا و متحدانش می‌توانند آنچه را که تیم بایدن توافقنامه "طولانی‌تر و قوی‌تر" می‌نامد، دنبال کنند. در چنین توافقی ممکن است عادی‌سازی روابط اقتصادی با تهران در ازای تضمین‌های بلندمدت درباره ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای و محدودیت‌هایی در توسعه موشک‌های بالستیک ایران مبادله شود.

اگرچه برخی از مقامات دولت بایدن در حمایت از رویکردی استدلال می‌کردند که خواهان دستیابی یکباره به توافق جامع است، اما نشانه‌ها حاکی از این است که این اختلاف‌نظر به نفع رویکرد «پلکانی» (گسترش تدریجی و چندمرحله‌ای تا رسیدن به توافق جامع) حل شده است.

به گفته مشاوران آقای بایدن، تجدید دیپلماسی هسته‌ای با ایران بستری را برای فشار آمریکا ایجاد می‌کند تا بتواند شرایط را برای گفت‌وگو درباره مسائل منطقه‌ای و نیروهای هم‌پیمان ایران فراهم کند. دولت آمریکایی‌ می‌خواهند این پروسه را با یمن آغاز کنند؛ جایی که نیروهای حوثی (انصارالله) به عنوان هم‌پیمان‌های ایران، هفت سال است که با دولت مستعفی (دولت منصور هادی) مورد حمایت عربستان می‌جنگند. (جایگاه یمن در طرح منطقه‌ای بایدن)

اغلب اعضای کلیدی تیم سیاست خارجی دولت اوباما در تیم بایدن نیز حضور دارند. و بحران یمن به دلیل حمایتی که دولت اوباما از حمله سعودی‌ها کرده، روی وجدان‌های بسیاری از مقامات دولت بایدن سنگینی می‌کند. دولت ترامپ این حمایت را شدت بخشید و امروز ارزیابی سازمان ملل، بحران یمن را بدترین بحران انسانی جهان حاضر قلمداد می‌کند

آقای بایدن، تیموتی لندرکینگ، دستیار وزیرخارجه دولت اوباما در امور خاورنزدیک را به عنوان فرستاده ویژه را برای پیگیری پروسه صلح در یمن منصوب کرده، و دست‌کم در میان قدرت های خارجی نشانه‌هایی از پیشرفت وجود دارد. اگرچه خود جنگجویان هنوز علاقه چندانی به توقف درگیری‌ها بُروز نداده‌اند.

جایی که شبیه هیچ‌جا نیست

طبق دیدگاه جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی، ایجاد چارچوبی جدید شامل قدرت‌های منطقه‌ای برای حل‌وفصل اختلافات، همراه با دیپلماسی هسته‌ای، به ایالات متحده اجازه می‌دهد تا شروع به عقب‌نشینی کند. سالیوان و بنایم در مقاله یادشده در ForeignAffairs نوشتند خاورمیانه "خطرناکترین منطقه نهادینه‌سازی‌نشده (under-institutionalised) در جهان" است، بدون هیچ شباهتی به اتحادیه آفریقا یا سازمان کشورهای آمریکایی، در زمینه معیارها و هنجارهای حکمرانی.

طبق دیدگاه جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی، ایجاد چارچوبی جدید شامل قدرت‌های منطقه‌ای برای حل‌وفصل اختلافات، همراه با دیپلماسی هسته‌ای، به ایالات متحده اجازه می‌دهد تا شروع به عقب‌نشینی کند. سالیوان و بنایم در مقاله یادشده در ForeignAffairs نوشتند خاورمیانه "خطرناکترین منطقه نهادینه‌سازی‌نشده (under-institutionalised) در جهان" است، بدون هیچ شباهتی به اتحادیه آفریقا یا سازمان کشورهای آمریکایی، در زمینه معیارها و هنجارهای حکمرانی.

هر سازمانِ منطقه‌ایِ مؤثر، راهِ درازی را پیموده است. اگر یک چیز در آن وجود داشته باشد، به نظر می‌رسد این است که اعضا بیش از هر زمان دیگری تمایل به ادامه راه خود داشته باشند. سال گذشته امارات روابط خود با اسرائیل را عادی‌سازی کرد و ماه گذشته نیز یک فروند فضاپیما به مدار مریخ فرستاد، در حالی که مصر با مشکلات اقتصادی خود دست به گریبان است، از نقش رهبری تاریخی خود محو شده است. حکام عربستان سعودی منافع زیادی در حفظ خصومت بین ایالات متحده و ایران دارند، زیرا به این بهانه -مانند امارات و اسرائیل- از حفاظت پرهزینه نیروهای آمریکایی بهره‌مند می‌شوند. حتی در ایران طیف‌های تندرو بخشی از هویت سیاسی خود را از آمریکاستیزی بدست می‌آورند. به این‌ها بحران یمن، زخم عفونی سوریه، ناامنی مداوم عراق، پرمدعایی ترکیه و شکل‌‌گیری یک فاجعه انسانی و حقوق بشری در اتیوپی را اهم ضافه کنید:  اگر آمریکا امید داشته باشد -هرچند اندک- که بالاخره روزی، کمتر به خاورمیانه بپردازد، لازم است آقای بایدن بیش از آنچه که دوست دارد، به منطقه توجه کند.

در غیر این صورت، بایدن مجبور خواهد شد نقش رئالیست بی‌رحم را در آغوش بگیرد و منطقه را به حال خود واگذارد و برود. نوع رفتار او با ولیعهد سعودی -شرمنده کردن اما مجازات نکردن او، احترام به رژیم و در عین حال اصرار بر اصلاحات- به نظر تلاشی برای حل اختلاف به روش بینابینی است.و اخیراً نیز الگوی آشنا و خشونت‌آمیز خود را قاطعانه به نمایش گذاشت: هفته گذشته آمریکا در پاسخ به [ادعای] حمله موشکی گروه‌های هم‌پیمان ایران علیه نیروهای آمریکایی مستقر در عراق، جنگنده های F-15 را برای بمباران مراکز [ادعایی] مورد استفاده شبه‌نظامیان عراقی متحد ایران به شرق سوریه اعزام کرد. آقای بایدن سپس گفت که قصد داشت به ایران هشدار دهد "مراقب باشید".

سناتور کریس مورفی (از ایالت کانکتیکات) عضو دموکرات کمیته روابط خارجی سنا، می‌گوید دولت‌های آمریکا سخن گفتن درباره برداشتن توجه و تمرکز ایالات‌متحده از خاورمیانه را آسان‌تر از آن می‌بینند که در عمل این کار را انجام دهند. آقای مورفی می گوید: «همیشه یک بحران وجود دارد. همیشه اتفاق جدید و هیجان‌انگیزی در خاورمیانه رخ می‌دهد. در حالی که خطِ سِیرِ چین کُند و آرام و ثابت است.» 

* عنوان مقاله اکونومیست «هجرت؛ فصل ۴۱ / Exodus; Chapter 41» اشاره به کتاب دوم از اسفار پنجگانه کتاب مقدس یهودیان -تورات- دارد. نام سِفْر دوم از اسفار پنجگانه «شِموت» نام دارد که معادل انگلیسی آن Exodus به معنی خروج (یا هجرت) است. شِموت (به عبری: שְׁמוֹת) دومین کتابِ تورات است که داستان خروج بنی‌اسرائیل از مصر با هدایت موسی را نقل می‌کند. این کتاب مشتمل بر چهل فصل بوده و با شرح وضعیت قوم اسرائیل در مصر آغاز می‌شود.​​ انتخاب فصل ۴۱ برای تیتر اکونومیست احتمالاً اشاره به فصل نانوشته‌ای از حکایت پرماجرای حضور آمریکا در خاورمیانه دارد.