چگونه برجام را زنده نگه داریم؟ از برجام مینوس به برجام پلاس!

به گزارش اقتصادنیوز ، در شرایطی که زمزمه هایی مبنی بر مرگ برجام هر روز بلندتر می شود، حامیان و طرفداران احیای برجام از سوی مقابل تلاش دارند تا ضمن یادآئری خطرات ناشی از این مسئله، به ارائه راهکارهایی برای جلوگیری از آن باشند. سیدحسین موسویان، دیپلمات سابق و عضو اسبق تیم مذاکره کننده هسته ای ایران با انتشار یادداشتی در پایگاه تحلیل میدلیست آی، با عنوان «توافق هسته ای ایران نمرده است: چگونگی احیای آن» ضمن فاجعه بار خواندن فرپاشی برجام، به ارائه دو سناریوی پیشنهادی برای نجات برجام پرداخته است.

هیچ مزیتی در بازگشت؟

در ماه می 2018 ، دونالد ترامپ، رئیس جمهور سابق آمریکا در حالی از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) خارج شد و شدیدترین رژیم تحریم های اقتصادی را که تا کنون علیه هر کشوری اعمال شده است برقرار کرد، که تا آن زمان ایران به تعهدات برجامی خود به طور کامل پایبند بود.

ایران نیز به منظور تحمیل نسخه سیاست فشارحداکثری خود بر آمریکا،  از طریق تحکیم اتحادهای منطقه ای، افزایش ذخیره اورانیوم و ارتقای سطح غنی سازی (از پنج درصد به شصت درصد) «استراتژی مقاومت» را در پیش گرفت.

بدین ترتیب، اقدامات ترامپ باعث شد تهران برخی از محدودیت های هسته ای این توافق را نقض کند و به سوی نقطه ای بدون بازگشت برنامه هسته ای خود حرکت کند؛ و این بدان معناست که ایالات متحده هیچ مزیتی در بازگشت به توافق نخواهد داشت. دولت بایدن اعلام کرده که به دیپلماسی متعهد است، اما همچنین آماده است تا «دیگر راهها» را هم برای اطمینان از عدم دستیابی تهران به سلاح هسته ای بررسی کند.

«ما واقع بین هستیم. ما می دانیم که این احتمال وجود دارد که ایران راه متفاوتی را انتخاب کند. و به همین دلیل ما باید با اسرائیل و دیگر شرکای منطقه هماهنگ شویم». این سخنان رابرت مالی، نماینده ویژه ایالات متحده در امور ایران است که طی رویدادی که توسط بنیاد کارنگی برای صلح بین المللی برگزار شد، ایراد شده است.

موانع عمده

با وجود ان که فروپاشی کامل توافق هسته ای یک فاجعه خواهد بود، اما این مسئله به دلیل موانع عمده ای که بر سر راه احیای برجام وجود دارد، امری کاملا محتمل است:

اول این که در حال حاضر ایالات متحده خواستار ضمیمه کردن مذاکرات بعدی با ایران است: «برجام پلاس». ایالات متحده در صدداست تا در مورد طیف وسیعی از مسائل منطقه ای از ایران امتیاز بگیرد که این به نوبه خود به طور بالقوه می تواند از قدرت منطقه ای این کشور بکاهد. رهبری ایالات متحده را متهم کرده که بازگشت خود به توافق را منوط به مذاکرات «آینده» بر سر برنامه موشکی ایران و مسائل منطقه ای کرده است. او به صراحت اعلام کرد که ایران مداخله خارجی در امور مربوط به امنیت ملی و فعالیت های منطقه ای خود را نمی پذیرد.

دوم، تهران خواهان تضمینی برای این مسئله است که رئیس جمهور (بالقوه جمهوریخواه) آتی ایالات متحده از توافق خارج نشود. در صورت وقوع چنین اتفاقی، ایران از طرفهای باقی مانده در برجام می خواهد تا تضمین هایی ارائه دهند که بهره مندی از مزایای اقتصادی که تحت این توافقنامه کسب می کند، ادامه یابد. این در حالی است که کنگره ایالات متحده می تواند - مانند اغلب اوقات - تحریم های جدیدی -مربوط به مسائل غیر هسته ای مانند حقوق بشر یا فعالیت های منطقه ای و سایر موارد- را علیه ایران تصویب کند. در حقیقت، نه دولت بایدن و نه 1+4 نمی توانند چنین تضمینی را به ایران ارائه دهند.

سوم، تحریم تسلیحاتی ایران مانعی اساسی بر سر راه احیای توافق هسته ای ایجاد کرده است. بر اساس برجام و قطعنامه 2231 سازمان ملل، تحریم تسلیحات متعارف سازمان ملل متحد علیه ایران در اکتبر 2020 به پایان رسیده است. دولت بایدن در صورت لغو دستور اجرایی تحریم های ثانویه علیه معاملات تسلیحاتی متعارف با ایران، احتمالاً با فشارهای جدی داخلی روبرو خواهد شد. این احتمال وجود دارد که دولت بایدن از خط ترامپ پیروی کند و مانع از تجارت متداول سلاح با ایران توسط دیگر کشورها شود.

قدرت نامتوازن

نباید این واقعیت را نادیده گرفت که در صورت عدم پایبندی به توافق هسته ای، عدم توازن آشکاری از قدرت وجود دارد. اگر ایران به برجام پایبند نباشد، با تحریم های شدید اقتصادی روبرو می شود، در صورتی که اگر ایالات متحده یا دیگر امضاکنندگان برجام به آن پایبند نباشند، با تبعات خاصی مواجه نمی شوند.

سناریوهای پیشنهادی

بر اساس قطعنامه 2231 سازمان ملل متحد ، بهترین گزینه این است: احیای «برجام همانطور که هست»؛ که بر اساس آن همه امضاکنندگان توافق کاملاً بدان ملتزمند. برای افزایش اعتماد متقابل، قدرتهای جهانی و ایران می توانند در مورد مکانیزم اجرای گام به گام توافق کنند. به عنوان مثال، در اولین گام، ایران غنی سازی اورانیوم شصت درصد را متوقف می کند و قدرت های جهانی تحریم های بخش های مالی و بانکی ایران را لغو می کنند. در مرحله دوم ، ایران غنی سازی بیست درصدی را در ازای رفع تحریم نفت ایران متوقف می کند. و الی آخر.

سناریوی جایگزین دیگر می تواند روندی باشد که با «برجام مینوس» (توافق روی تعهد طرفین نسبت به برخی موارد برجام) آغاز و در نهایت به «برجام پلاس» ختم می شود.

ارکان برجام

برجام -در شکل کنونی خود- دو رکن اصلی دارد:

اول، رژیم قوی شفافیت و نظارت. بر اساس برجام، ایران به عنوان ضمانتی عملی برای عدم فعالیت های تسلیحاتی، متعهد به پذیرش دائمی بالاترین سطح اقدامات نظارت شفاف که تا کنون در سطح بین المللی وجود داشته، شده است؛ از جمله «پروتکل الحاقی» و «ترتیبات اجرایی کد 3.1 موافقتنامه پادمان».  همانطور که باراک اوباما ، رئیس جمهور سابق آمریکا خاطرنشان کرد، «این توافق بر اساس اعتماد بنا نشده، بلکه بر پایه نظام راستی آزمایی بی سابقه ای شکل گرفته است».

دوم،  برای دوره های محدودی، محدودیت های متعددی بر برنامه هسته ای ایران به عنوان اقدامات اعتمادساز اعمال شده؛  مانند محدودیت در سطح، ظرفیت و ذخیره برنامه غنی سازی اورانیوم. برجام شامل محدودیت های قابل توجهی در برنامه هسته ای ایران است، اما این محدودیت ها تاریخ انقضا دارد. به عنوان مثال، محدودیت های 10 و 15 ساله برای تعداد سانتریفیوژها و میزان اورانیوم با غنای پایین، برداشته می شود.

رفع تحریم ها

بر اساس سناریوی پیشنهادی «برجام مینوس» [سناریوی دوم]، به عنوان ضمانت عملی برای «عدم دستیابی به تسلیحات هسته ای» ایران به تمام اقدامات نظارتی ملزم می ماند. در مقابل ، 1+5 برخی از تحریم های خاص را در بخش های مهم مانند بانک و نفت کاهش می دهند. دراین سناریو ایران ملزم به اجرای رکن دوم یاد شده یعنی محدودیتهای هسته ای نخواهد بود و به طور بالقوه می تواند به یک کشور در آستانه هسته ای شدن بدون در اختیار داشتن بمب هسته ای مبدل شود -در هر صورت محدودیتهای هسته ای پیش بینی شده هم تاریخ انقضاء دارد و البته فراتر از تعهدات معاهده  NPT هم است.

به عنوان یک روش عملی برای تأیید رفع تحریم ها، ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران، می تواند لیستی از پروژه های زیربنایی عمده ای را که قصد اجرای آن را دارد ، ارائه دهد و دولت بایدن هم می تواند مجوز دفتر کنترل دارایی های خارجی (اوفک) را ارائه دهد. بدین ترتیب این مسئله می تواند به سایر کشورها این امکان را می دهد که بدون نگرانی از اقدامات تلافی جویانه آمریکا با ایران قرارداد ببندند.

از «برجام مینوس» به «برجام پلاس»

برای شیفت از «برجام مینوس» به «برجام پلاس»، هم ایران و هم قدرتهای جهانی باید در مورد مکانی برای مذاکره در مورد مسائل منطقه به توافق برسند. بدین منظور، بهترین راه استفاده از چارچوب قطعنامه 598 است که در سال 1987 و طی جنگ ایران و عراق صادر شد.

قطعنامه 598 از دبیرکل سازمان ملل متحد می خواهد تا با مشورت کشورهای منطقه خلیج فارس اقداماتی را برای افزایش امنیت و ثبات منطقه مورد بررسی قرار دهد. تحت نظارت شورای امنیت سازمان ملل متحد، کشورهای حاشیه خلیج فارس می توانند در مورد مسائل مختلف منطقه ای مانند تروریسم، جنگ ها و بحران های یمن، سوریه، عراق و افغانستان مذاکره کنند.

در این سناریو، کشورهای حاشیه خلیج فارس قادر به مذاکره و توافق بر سر «برجام پلاس منطقه ای» جدید خواهند بود: منطقه ای عاری سلاح های هسته ای و سلاح های کشتار جمعی، همراه با توافق منطقه ای بر سر تسلیحات متعارف. این امر می تواند گامی مثبت در جهت مذاکره درباره سایر موضوعات برجسته، از جمله موارد مربوط به منطقه خاورمیانه باشد. چشم انداز مذاکره درباره سایر مسائل منطقه ای به موفقیت مذاکرات هسته ای بستگی دارد.