تغییر معادلات خاورمیانه در بستر جنگ اوکراین

 عصر صلح آمریکایی (Pax Americana) اگر هم منقضی نشده باشد، دست‌کم با تهدید‌ها و تردید‌های جدی از سوی دشمنان و دوستان کوچک و بزرگ «نظم بین‌المللی لیبرال غرب‌محور» مواجه است. هژمونی آمریکا اکنون نه تنها زیر ضرب حملات دشمنان و رقباست، بلکه در میان دوستان نیز -از اتحاد بیناآتلانتیک تا شرکای خاورمیانه‌ای- درباره اعتماد و اطمینان به حمایت عملی «عمو سام» تردیدهای جدی وجود دارد.

به باور برخی تحلیلگران تهاجم پیش‌بینی شده روسیه به اوکراین، آغاز این تغییرات نیست، بلکه نقطه عطفی در یک مسیر تدریجی است که نطفه آن احتمالاً در اوایل قرن جاری منعقد شد و در دامان نظم بین‌المللی آمریکایی رشد و نمُو کرد. اما برخلاف انتظار آمریکا، دشمنان در‌هم‌شکسته، تضعیف، تسلیم و تحقیرشده، نه تنها در نظم لیبرالی غرب‌محور -آنطور که غرب انتظارش را می‌کشید- حل نشد، بلکه به محض بازیابی و بهبود، علیه نظامی که بر محور غرب می‌چرخید، دست به شورش زد.

وضعیت مارپیچ با شیب تند

اکنون تصمیم ولادیمیر پوتین برای حمله به اوکراین، جهان را در میان آتشی قرار داد که برای دهه‌ها زیر خاکستر مسکوت مانده بود. هادی خسروشاهین، پژوهشگر روابط بین‌الملل بر این باور است که به دنبال جنگ اوکراین که خود بخشی از تحولات کلی‌تر در عرصه جهانی است، روندها و متغیرهای بین‌المللی در وضعیت «مارپیچ با شیب تند» قرار گرفته‌اند؛ «وضعیتی که هر انتخاب یک قدرت بزرگ (نه برخی انتخاب ها) در تعارض با هر انتخاب قدرت بزرگ دیگر قرار می گیرد».

او می‌افزاید: «بازیگر اول حمله می‌کند، بازیگر دوم تحریم می‌کند. بازیگر اول آماده‌باش هسته‌ای می‌دهد، بازیگر ثانی بر قدرت تحریم خود می افزاید. بازیگر اول بر قدرت تخریب و ویرانی در جنگ می‌افزاید، بازیگر دوم کمک‌های تسلیحاتی خود را افزون می‌کند. و واقعیت این است که برای چنین دومینویی پایانی متصور نیست».

هادی خسروشاهین با یادآوری اینکه «آلمان تحقیر شده سرانجامش ظهور نازیسم و جنگ بین الملل دوم بود» نسبت به عواقب تحقیر و آسیب‌پذیر کردن روسیه با فشار تحریم‌ها و انزوای بین‌المللی هشدار می‌دهد و می‌گوید: «تحقیر یک قدرت بزرگ، ریسک پایداری هر نظم بین‌المللی را به شدت افزایش می‌دهد  و خود به نیرویی برای تکانه‌های شدید در عرصه جهانی تبدیل خواهد شد».

این پژوهشگر روابط بین‌الملل می‌افزاید: جنگ ها در روابط بین الملل الزاما طرف پیروز ندارند و عواقب یک جنگ در مارپیچ با شیب تند می تواند همه چیز را طعمه خود کند.

معادلات خاورمیانه در بستر جنگ اوکراین

بزرگی مقیاس پیامدهای جنگ اوکراین، منجر به تغییرات قابل توجه در موازنه و ادراکات بازیگران در معادلات حساس بین‌المللی شده است، و به نظر می‌رسد منطقه کلیدی خاورمیانه نیز مطابق همین الگو شاهد تحولات ژئوپلتیک و ژئواستراتژیک در تعاملات منطقه‌ای بوده است.

به عنوان نشانه‌ای از این روند، باگذشت یک هفته از آغاز جنگ اوکراین، خاورمیانه با تشدید و تجدید تنش‌ها مواجه شد؛ عربستان سعودی ۸۱ نفر را اعدام دسته جمعی کرد، مذاکرات مستقیم تهران ریاض تعلیق شد و سپاه پاسداران ایران به پایگاه اسرائیلی در اربیل عراق حمله موشکی کرد. و البته، رهبران عربستان سعودی و امارات متحده عربی در میانه جنگ در اوکراین در حال مانور استراتژیک میان طرفین متخاصم این جنگ هستند.

همدستی متحدان آمریکا با پوتین در جنگ اوکراین

در حالی که جهان غرب در بحبوحه محکومیت گسترده جهانی روسیه به دلیل جنگ این کشور با اوکراین در حال حرکت به سمت انزوای دیپلماتیک روسیه است، امارات متحده عربی و عربستان به عنوان معدود کشورهایی که مایل به حفظ موضع خنثی -اگر نه حمایتی- در قبال مسکو هستند، برجسته می شوند.

تحلیلگران می گویند که امارات متحده عربی در بحبوحه پیامدهای غرب بر سر مناقشه اوکراین، روابط مستحکم با مسکو را دنبال می کند.

علی‌رغم اینکه امارات در میان اکثریت قاطع کشورهایی بود که از قطعنامه‌ نشست اضطراری مجمع عمومی سازمان ملل متحد (UNGA) علیه روسیه، حمایت کردند، اما چند روز قبل، ابوظبی در جلسه شورای امنیت سازمان ملل متحد (UNSC) برای رأی‌گیری در مورد متن مشابه، رأی ممتنع داد.

برخلاف قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل – که دارای وزن سیاسی هستند، اما عموماً غیرالزام‌آور هستند – قطعنامه‌های تصویب شده توسط شورای امنیت سازمان ملل، که در آن روسیه دارای حق وتو است، دارای اهمیت بیشتری هستند.

انور قرقاش، مشاور رئیس‌جمهور امارات متحده عربی روز یکشنبه در پستی در توئیتر گفت که این کشور "بر این باور است که طرفداری تنها منجر به خشونت بیشتر خواهد شد" و اولویت امارات "تشویق همه طرف‌ها برای توسل به اقدامات دیپلماتیک" است.

دست رد اعراب به سینه بایدن

کمی بعد روزنامه وال‌استریت ژورنال گزارش داد که پادشاهی‌های خلیج فارس قصد همکاری در راستای کاهش افزایش قیمت نفت را ندارند، مگر این‌که واشنگتن از آن‌ها در یمن و مسائل دیگر حمایت کند.

مقاماتی در خاورمیانه و ایالات متحده  تائید کرده‌‌اند که کاخ سفید در تلاش برای ایجاد حمایت بین‌المللی از اوکراین و مهار افزایش قیمت نفت، به دنبال ترتیب دادن تماس‌هایی میان بایدن و رهبران حقیقی عربستان و امارات متحده است. این مقامات به وال‌استریت ژورنال گفته‌اند، محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان و شیخ محمد بن زاید آل نهیان ولیعهد امارات، هر دو درخواست‌های آمریکا برای گفت‌وگو با بایدن را در هفته های اخیر رد کردند. این در حالی است که مقامات سعودی و اماراتی در هفته‌های اخیر بر شدت انتقادات خود نسبت به سیاست آمریکا در خلیج فارس افزوده‌اند.

به نوشته این روزنامه، روابط سعودی‌ها  با واشنگتن تحت لوای دولت بایدن بدتر شده است.  آن‌ها خواهان حمایت بیش‌تر از مداخله خود در جنگ داخلی یمن، کمک به برنامه هسته‌ای غیرنظامی خود در رقابت با پیشرفت‌های ایران، و مصونیت قانونی برای شاهزاده محمدبن‌سلمان در ایالات متحده است. مقامات سعودی گفتند.

اماراتی‌ها هم نگرانی‌های مشابه عربستان سعودی نسبت به واکنش محدود ایالات متحده به حملات موشکی اخیر حوثی‌های یمن علیه امارات و عربستان سعودی داشته‌اند. هر دو دولت همچنین مذاکرات احیای برجام در وین را با حساسیت دنبال می‌کنند  و مدعی اند که این توافق دیگر نگرانی‌های امنیتی آن‌ها را برطرف نمی‌کند.

روابط روسیه با خاورمیانه

در همین راستا، بات چن درویان فلدمن، دستیار پژوهشی در برنامه ایران و امور منطقه ای در موسسه مطالعات امنیت ملی در تل آویو،  و جوزه پلایو دستیار مدیر ابتکار عمل امنیت خاورمیانه اسکوکرافت، در مقاله‌ای که بخشی از یک همکاری استراتژیک میان شورای آتلانتیک (واشنگتن، دی سی)، مرکز سیاست امارات (ابوظبی)، و موسسه مطالعات امنیت ملی (تل آویو) است، به تأثیرات جنگ اوکراین بر معادلات خاورمیانه پرداخته‌اند.

نویسندگان در این مقاله که با عنوان «جنگ اوکراین بر خاورمیانه نیز تأثیر می‌گذارد» در وبگاه شورای آتلانتیک منتشر شده آورده‌اند:

تهاجم روسیه به اوکراین که در 24 فوریه در مقیاس وسیع آغاز شد، مهمترین تشدید تنش روسیه علیه همسایه خود از سال 2014 و بزرگترین تهاجم به اروپا از زمان جنگ جهانی دوم بود.

در چند سال گذشته، کرملین نیز به خاورمیانه بازگشته و روابط خود را از روزهای اتحاد جماهیر شوروی برقرار کرده است. پس از سوریه، روسیه به عنوان یک دلال قدرتمند برای مستبدان در منطقه ظاهر شد. روسیه نه تنها توانسته است روابط روسیه و عربستان را با محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان به اوج برساند، بلکه مهمترین رابطه خود در منطقه با ایران را نیز حفظ کرده است. بازگشت روسیه به خاورمیانه یک دهه پیش - درست پس از بهار عربی - با ترس از ظهور دوباره به عنوان یک بازیگر متخاصم علیه منافع ایالات متحده مواجه شد و تهاجم اخیر به اوکراین ممکن است به این ترس ها احساس فوریت بیشتری بدهد.

اکثر منافع ایالات متحده در منطقه - جریان نفت، اسرائیل، جلوگیری از سلاح های هسته ای و ضد تروریسم - بعید است تحت تأثیر رفتار روسیه و منابع محدود قرار گیرد، که اکنون با تهاجم به اوکراین کاهش یافته است. با این حال، در نظم جهانی جدیدی که روسیه دنبال می کند، به نظر می رسد این کشور به دنبال تعیین قواعد بازی و شکستن انحصار آمریکایی-اروپایی در مورد مسائل در اروپای شرقی است. خاورمیانه نقشی حیاتی در این توطئه جدید روسیه دارد.

اگر روسیه بخواهد می‌تواند دیپلماسی بین‌المللی و تلاش‌های سیاسی غرب در منطقه، چه در صحنه و چه در سازمان ملل متحد، به‌ویژه در مورد سوریه، ایران و لیبی را تضعیف کند.

چرخش ایالات متحده به سمت رقابت قدرت های بزرگ علیه روسیه، در حالیکه روسیه مرزهای ناتو را به شدت تهدید می کند، ممکن است مستقیماً توانایی های ایالات متحده را کاهش دهد و به طور غیرمستقیم بر یکی از منافع اصلی ایالات متحده در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA) تأثیر بگذارد: مبارزه با تروریسم.

عامل نگران کننده دیگر این واقعیت است که چندین کشور در خاورمیانه به صادرات گندم اوکراین وابسته هستند، مانند لبنان، که در حال حاضر در بحران شدیدی است و 60 درصد گندم اوکراین را دریافت می کند - بیشترین میزان در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا.

روسیه و اوکراین بزرگترین تامین کنندگان گندم خاورمیانه هستند و جهش قیمت گندم می تواند قیمت نان را افزایش دهد، که سابقه آتش زدن اعتراضات و ناآرامی های مدنی در منطقه را دارد.

اثرات درازمدت بحران روسیه و اوکراین بر نحوه مانور کشورهای عربی و به ویژه کشورهای خلیج فارس بین ایالات متحده و روسیه تأثیر خواهد گذاشت، به ویژه اگر تنش‌های ناتو و روسیه همچنان افزایش یابد.

خطر چرخش به سوی روسیه توسط کشورهای عربی همیشه وجود دارد تا به ایالات متحده یادآوری کند که از ائتلاف‌ها و همکاری‌های تاریخی دهه‌های گذشته بین کشورهای عربی خلیج فارس و ایالات متحده دور نشود.

موضع ایران در جنگ اوکراین

با وخامت اوضاع اوکراین در ماه فوریه، حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران، ناتو را به اقدامات تحریک آمیز متهم کرد که اوضاع در اوکراین را تشدید کرده و به جنگ منجر شده است.  اما در نشست اضطراری مجمع عمومی سازمان ملل متحد در دوم مارس، ایران رای ممتنع داد و از قطعنامه محکومیت حمله روسیه حمایت نکرد.

مسکو متحد استراتژیک مهم تهران است و تهران نمی تواند کنار بماند و از مسکو حمایت نکند. محکومیت ناتو توسط ایران و امتناع این کشور از محکومیت روسیه نشان دهنده رویکرد ایران در بحران اوکراین است.

بهبود اهرم چانه‌زنی تهران در مذاکرات وین

در حالی که جنگ در اوکراین بیداد می کند، مذاکرات هسته ای در وین به لحظه تعیین کننده نزدیک می شود و شواهد نشان می دهد که شانس توافق در حال افزایش است.

باربارا اسلاوین، مدیر ابتکار آینده ایران و یکی از اعضای ارشد غیر مقیم شورای آتلانتیک، درباره امکان اخلال‌اغفکنی روسیه در حصول توافق به دلیل جنگ اوکراین، گفت «بعید است مذاکرات هسته ای به دلیل درخواست اخیر روسیه از مسیر خارج شود».

اسلاوین گفت: «این یک ژست لحظه آخری است و ... در نهایت حل خواهد شد، زیرا من فکر نمی‌کنم به نفع روسیه باشد که این روند از هم پاشیده شود. آنها از قبل یک دولت منفور هستند. آیا آنها واقعاً می خواهند نشان دهند که دیگر بازیگری مسئولیت پذیر در هیچ جبهه ای نیستند؟».

در این میان، سال نو ایرانی یا عید نوروز به سرعت نزدیک می‌شود. اسلاوین می‌گوید «اگر توافقی قبل از تعطیلات 21 مارس حاصل نشود، این بدان معناست که ما از نظر احیای برجام با مشکلات جدی مواجه هستیم».

وضعیت اوکراین موقعیت چانه زنی ایران را در مراحل پایانی مذاکرات بهبود می بخشد، زیرا ایالات متحده و طرف های اروپایی ممکن است مشتاق تر برای دستیابی به توافق با ایران باشند تا توجه خود را بر موضوعات فوری تر مانند روسیه و اوکراین متمرکز کنند.

نقش کلیدی نفت

جنگ در اوکراین همچنین بر بازارهای انرژی تأثیر می گذارد، قیمت نفت را افزایش می‌دهد و توانایی ایران را برای مقابله با تحریم ها بهبود می‌بخشد.

ولی نصر، استاد روابط بین‌الملل و مطالعات خاورمیانه در دانشگاه جانز هاپکینز، گفت: تولید بالقوه نفت ایران می‌تواند در کوتاه‌مدت به کاهش نگرانی سرمایه‌گذاران کمک کند.

اما حتی اگر توافقی برای لغو تحریم‌های سخت‌گیرانه بر بخش نفت ایران منعقد شود، تحلیلگران هشدار می‌دهند که ممکن است چندین ماه طول بکشد تا ایران به تعهدات هسته‌ای خود پایبند باشد و بتواند تولید خود را افزایش دهد.

نصر گفت: «همه [نفت ایران] فردا صبح جاری نمی‌شود، اما می‌تواند بسیاری از تنش‌های سوداگرانه را که قیمت‌ها را بالا می‌برد، کاهش دهد».

جن ساکی، سخنگوی کاخ سفید، روز دوشنبه در پاسخ به سوالی درباره مذاکرات با ایران گفت که «نفت بخشی از مذاکرات است، "اما مهمترین دلیل آن موضوع هسته ای است».

شرکای استراتژیک

اخیراً تهران تلاش کرده است روابط خود را با مسکو تقویت کند.تجربه ایران پس از امضای برنامه جامع اقدام مشترک در سال 2015 به ایران آموخته است که چنین توافقی سرمایه‌گذاری‌های اروپایی و آسودگی اقتصادی مورد نظر آنها را به همراه نخواهد داشت.

بنابراین ایران، روسیه را شریک استراتژیک با اهمیت فزاینده ای می داند. استراتژی ایران برای تقویت روابط خود با روسیه با تغییرات سیاسی داخلی در ایران و دولت محافظه کار جدید به رهبری ابراهیم رئیسی، عمیق تر شد. تهران و مسکو از سال 2015 همکاری نزدیکی در سوریه داشته اند و ایران امیدوار است روابط تجاری و نظامی خود با روسیه را افزایش دهد.

برخلاف تحکیم روابط ایران و روسیه، روابط ایران و اوکراین پس از سرنگونی هواپیمای اوکراینی در ایران در سال 2020 ، هرگز به طور کامل احیا نشد.

روابط ایران و روسیه نه تنها بر اساس منافع مشترک، بلکه بر اساس جهان بینی مخالف با نظم جهانی به رهبری آمریکا است. همراه با اهمیت استراتژیک روسیه برای ایران، این رویکرد ضد آمریکایی که در حاکمیت ایران بسیار برجسته است و سیاست خارجی آن را تحت تأثیر قرار می دهد، همچنان نقش اساسی در واکنش ایران به جنگ اوکراین ایفا خواهد کرد.