حرکت ایران و آمریکا به سمت جنگ در خاورمیانه؟

توافقی که به دشواری زنده مانده

توافق هسته‌ای سال 2015 بر اساس یک فرض ساده بنا شده بود: در ازای لغو تحریم‌های اقتصادی، برنامه هسته‌ای ایران تحت نظارت شدید بین‌المللی قرار می‌گرفت. این توافقی معقول برای هر دو طرف بود. ایران کاهش تحریم ها و فرصت ادغام خود در اقتصاد جهانی را به دست می‌آورد و ایالات متحده از مسیر یک جنگ پرهزینه دیگری در خاورمیانه خارج می‌شد.

با این حال، در واقعیت این توافق هرگز فرصتی برای تثبیت پیدا نکرد، زیرا ایالات متحده عهد خود را زیر پا گذاشت. دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا، به واسطه عداوت شخصی با سلف خود -و با تشویق اسرائیل و کشورهای عربی خلیج فارس- با اعمال مجدد تحریم‌های یک‌جانبه و به راه انداختن کمپین «فشار حداکثری» با هدف فروپاشی اقتصاد ایران، این توافق را نقض کرد.

آخرین ضربه به یک بیمار نیمه‌جان

از آن زمان تاکنون، این توافق به دشواری زنده مانده است. حالا شاید ایرانی‌ها آماده باشند که آخرین ضربه را به این بیمار نیمه‌جان بزنند. این هفته، ایران به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اطلاع داد که 27 دوربین را که بر سایت‌های هسته‌ای نظارت می‌کنند -دوربین‌هایی که به عنوان بخشی از توافق 2015 نصب شده‌اند- کنار می‌گذارد. رافائل گروسی، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، این اقدام را «ضربه مهلک» به توافق توصیف و در بیانیه‌ای از هر دو طرف خواست تا به توافق بازگردند.

گروسی درست می‌گوید که ممکن است اکنون توافق هسته‌ای روزهای پایانی خود را سپری می‌کند. اما اشتباه است که مرگ آن را -سال‌ها پس از خروج آمریکا از توافق- به این گام نهایی نسبت دهیم. 

در مسیر برخورد

اکنون به نظر می‌رسد که ایالات متحده و ایران در مسیری درگیری قرار گرفته‌اند که دیپلمات‌ها برای اجتناب از آن سال‌ها مذاکره را صرف کردند. زمانی که این توافق در سال 2015 امضا شد، به نظر می‌رسید این تلاش‌ها به ثمر نشسته است. فشار موفقیت‌آمیز تندروها با هدف از بین بردن توافق، اکنون همه چیز را به نقطه شکست رسانده است. انگیزه اصلی برای توافق هسته‌ای اجتناب از جنگ بر سر این موضوع بود و در فقدان یک توافق، ممکن است دوباره دقیقاً به سمت آن جنگ حرکت کنیم.

در دوران ترامپ، دولت ایران تا حدی به توافق هسته‌ای پایبند بود به این امید که در صورت بازگشت یک دولت دموکرات به قدرت، آن را احیا کند. جو بایدن در سال 2020 راهی کاخ سفید شد، اما به جای بازگشت به توافق، حفظ تحریم‌هایی را که ترامپ اعمال کرده بود، انتخاب کرد - همان اقداماتی که قرار بود بر اساس توافق هسته‌ای، لغو شود.

مضرات خروج از توافق

تحریم ها اقتصاد ایران را ویران و میلیون‌ها ایرانی از طبقه متوسط ​​را به فقر کشاند. اگر آن‌ها در آینده هم لغو شود باز بعید به نظر می‌رسد که ایران از سرمایه‌گذاری شرکت‌های غربی بهره ببرد. اکنون واضح است که تحریم‌های ایالات متحده علیه ایران می‌تواند با هر وزش هر بادی در واشنگتن دوباره اعمال شود و این وضعیتی است که سرمایه‌گذاری شرکت‌های خارجی را عملاً غیرممکن می‌کند.

طرف ایرانی با کله پا شدن این توافق ضرر زیادی کرد. اکنون جامعه بین‌المللی قصد دارد هدف خود را برای توقف اشاعه هسته‌ای احیا کند. حذف برخی از دوربین‌های نظارتی در سایت‌های هسته‌ای به این معنی است که جهان به وضعیت مبهم قبل از توافق هسته‌ای 2015 نزدیک‌تر می‌شود. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، قبلاً مدعی شده بود که ایران تنها «چند هفته‌» با نقطه گریز هسته‌ای فاصله دارد. از دست دادن ظرفیت نظارتی کنونی به این معنی است که ممکن است ایران بتواند بدون اطلاع دیگران از این آستانه عبور کند.

جان تیرنی، مدیر اجرایی مرکز کنترل تسلیحات و عدم اشاعه در بیانیه‌ای در واکنش به خبر حذف دوربین ها گفت: «از امروز آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره جزئیات فعالیت‌های ایران کور است، زیرا قادر به بازیابی داده‌های نظارتی ذخیره شده در دوربین‌های آژانس در نتیجه خروج آمریکا از توافق هسته‌ای در سال ۲۰۱۸ نیست. این گام‌های جدید به این معنی است که آژانس هر روز داده‌های بیش‌تری را از دست می‌دهد و ردیابی همه جنبه‌های برنامه هسته‌ای ایران سخت‌تر خواهد بود، اگر مذاکره‌کنندگان برای جلوگیری از تشدید تنش‌ها راه دیپلماتیکی پیدا نکنند. بار دیگر، ایالات متحده و جهان با اعمال محدودیت‌هایی بر برنامه هسته‌ای ایران وضعیت بهتر را نسبت به فقدان آن دارند».

در اکوایران ببینید؛

نادیده گرفتن تاریخ توافق؛ نتیجه معکوس خروج از توافق

شاید از نظر بعضی منطقی باشد که ایران را به دلیل بسته شدن سریع پنجره احیای توافق هسته‌ای احیا شده مقصر بدانیم. با این حال، انجام این کار، تاریخ توافق را نادیده می‌گیرد و ایالات متحده را از اقداماتش تبرئه می‌کند: چرا باید از ایران انتظار داشت که در طول مذاکرات بر سر یک توافق جدید به پایبندی خود ادامه دهد در حالی که ایالات متحده هیچ گامی برای بازگرداندن پایبندی خود برنداشته است؟

برداشتن دوربین‌ها نشانه دیگری از شکست موضع واشنگتن در قبال ایران است. دولت ترامپ ادعا می‌کرد که می‌توان به سادگی ایران را مجبور کرد بدون لغو تحریم‌ها یا ارائه هر امتیاز دیگری مجبور به دست کشیدن از برنامه هسته‌ای‌اش کند. اگرچه ترامپ نمی‌خواست عواقب یک درگیری تمام عیار با ایران را متحمل شود، خروج او از توافق دقیقاً همین نتیجه را داشت: ایالات متحده به برداشت آن‌چه ترامپ کاشته، ادامه خواهد داد. اگرچه بایدن در دولتی که توافق هسته‌ای در کانون دیپلماتیک‌ش قرار داشت، معاون رئیس‌جمهوری بود، اما تمایلی به بازگشت به پایبندی به روشی که ممکن است توافق را نجات دهد، نداشته است.

جنگ جدید در خاورمیانه

با محدود شدن نظارت هسته‌ای، همان تندروهایی که مدت‌ها برای حمله به برنامه هسته‌ای ایران فشار آورده‌اند، به این کار ادامه خواهند داد. اگرچه ایران از رویارویی مستقیم با ایالات متحده و متحدانش پرهیز دارد، اما از ظرفیت موشک‌های بالستیک پیشرفته و متحدان منطقه‌ای در حالت آماده باش برخوردار است. جنگ با ایران بر خلاف جنگ با بازیگران غیردولتی که آمریکا در دو دهه پس از یازده سپتامبر با آن‌ها جنگیده، به معنای متحمل شدن تلفات قابل توجهی برای ایالات متحده و متحدانش است.

جنگ جدید در خاورمیانه از منظر منافع ایالات متحده ارزش آن را ندارد. بهترین سناریو برای امریکا، رسیدن به توافقی است که برنامه هسته‌ای ایران را کنترل می‌کند و در عین حال بخشی از پای اقتصاد جهانی را به ایران باز کند. اوباما خودش محاسبه کرد که چنین نتیجه‌ای نسبت به هر نوع درگیری سودمندتر است. به دلیل ناتوانی ساختاری دولت ایالات متحده، از جمله دولت بایدن، در پایبندی به توافقات دیپلماتیک امضا شده، جنگی که اوباما سعی کرد از آن اجتناب کند، ممکن است هنوز آغاز شود. توافق برای جلوگیری از رویارویی  بود. باید به خاطر داشته باشیم که با افزایش هزینه‌های درگیری، این ایالات متحده بود که مسیر را تخریب کرد.