رمزگشایی از نزدیکی عربستان به ایران /ناقوس به صدا در آمد!

به گزارش اقتصادنیوز،  هفت سال پس از قطع روابط ایران و عربستان سعودی، دو رقیب بزرگ نفتی خاورمیانه، این دو کشور بر بازگرداندن روابط و بازگشایی سفارت‌ها توافق کردند.

فلاحت پیشه: توافق ایران و عربستان، غلبه بر افراطیون داخلی بود

به نوشته روزنامه گاردین، توافق ایران و عربستان در مذاکراتی با میانجی‌گری چین در پکن، حاصل شد. بر اساس گزارش رسانه دولت ایران با استناد به بیانیه‌ای مشترک: در نتیجه مذاکرات، ایران و عربستان سعودی توافق کردند که روابط دیپلماتیک خود را طی دو ماه از سر گرفته و سفارتخانه‌ها را بازگشایی کنند.

رقابت منطقه ای ایران و عربستان

در سال ۲۰۱۶ و پس از اعدام شیخ نمر النمر توسط عربستان سعودی، معترضان ایرانی به سفارت این کشور حمله برده که در واکنش به آن، ریاض روابط خود با تهران را قطع کرد. رقابت بین ایران عمدتاً شیعه و عربستان سعودی سنی‌نشین در سال‌های اخیر بر سر مسائل سیاسی منطقه غالب بوده و مسائل سوریه، عراق، لبنان و یمن نیز سرایت کرده است.

پیام «میانجی گری» چین در امضای توافق بین ایران و عربستان

نورنیوز، پایگاه مرتبط با شورای عالی امنیت ملی ایران تصاویری از علی شمخانی، دبیر این شورا در کنار یک مقام سعودی و وانگ یی، دیپلمات ارشد چین را منتشر کرد. تلویزیون دولتی ایران هم اعلام کرد: پس از اجرای این تصمیم، وزرای امور خارجه دو کشور برای آمادگی جهت تبادل سفیران دیدار خواهند کرد.

پیامدهای توافق ایران و عربستان برای برجام و جنگ یمن

این توافق پیامدهای بالقوه بزرگی برای برجام و جنگ داخلی یمن داشته و عزم جدید عربستان سعودی دیپلماسی مستقل از غرب را نشان می‌دهد.

خبرگزاری عربستان سعودی نیز با تأیید خبر این توافق، گفت که دو کشور توافق کرده‌اند به حاکمیت یکدیگر احترام گذشته و در امور داخلی هم‌دیگر دخالت نکنند. در این بیانیه همچنین آمده است که قرار است ریاض و تهران توافقنامه همکاری امنیتی که در سال 2001 امضا شده بود را فعال کنند.

حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران گفت: بازگشت روابط عادی ایران و عربستان ظرفیت‌های بزرگی برای دو کشور، منطقه و جهان اسلام فراهم می‌کند. سیاست همسایگی به‌عنوان محور کلیدی سیاست خارجی دولت، در مسیر درستی قرار داشته و دستگاه دیپلماسی ایران فعالانه حامی گام‌های منطقه‌ای بیشتری است.

چرا چین میزبان توافق شد نه بغداد؟

سال‌ها بود که مذاکرات حل اختلاف بین عربستان سعودی در عراق انجام می‌گرفت؛ بنابراین مایه تعجب است که این توافق در چین نهایی شد.

شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران با قدردانی از تلاش‌های عراق در میزبانی پنج دور از مذاکرات ایران و عربستان، از نقش بغداد قدردانی کرده و تلاش‌های آنها در زمینه‌سازی برای توافق را ارزشمند دانست. منابع سعودی گفتند اهمیت حضور چین در فرآیند صلح از آن جهت بود که ایران حداقل در کلام به آن پایبند خواهد بود.

سعودی ها در ایران سرمایه گذاری می کنند؟

با این حال توافق آن‌ها می‌تواند به ضرر تلاش‌های غرب جهت منزوی‌کردن اقتصادی ایران از طریق تحریم‌ها باشد. اگر واقعاً روابط عربستان با تهران گرم شود، یکی از پیامدهای آن سرمایه‌گذاری عربستان در ایران خواهد بود.

ایران اینترنشنال مهار می شود؟

یکی دیگر از پیامدهای بالقوه برقراری روابط دیپلماتیک این است که عربستان سعودی احتمالا کانال ماهواره‌ای ایران اینترنشنال را که با حمایت از اعتراضات داخلی ایران محبوبیت پیدا کرده است، مهار کند.

اوایل این هفته، شاهزاده فیصل بن فرحان آل سعود، وزیر امور خارجه عربستان در یک سخنرانی در لندن با دفاع از رابطه عربستان و چین گفت: چین بزرگترین شریک تجاری ما است. همچنین بزرگترین شریک تجاری اکثر کشورهاست. این واقعیتی است که ما باید با آن کنار بیاییم. چین برای ما شریک مهم و ارزشمندی در بسیاری از زمینه‌ها است. این را قبلا گفته و تکرار می‌کنیم؛ همیشه به نفع خودمان نگاه خواهیم کرد. ما در غرب و شرق به دنبال منابع خود هستیم.

وی همچنین تاکید کرد که معتقد است شکل کنونی مذاکرات هسته‌ای ایران رو به مرگ بوده و بهتر است که قالب آن تغییر کرده تا دیگر قدرت‌های منطقه‌ای که در حال حاضر از مذاکرات کنار گذاشته شده ولی بیشترین تأثیر را خواهند دید نیز وارد گفتگوها شوند.

این شاهزاده سعودی افزود که سعودی‌ها خواسته بیشتری نسبت به خواسته‌های غربی‌ها در موضوع هسته‌ای ایران ندارد؛ اما گفت: معتقدم که می‌توانیم در مذاکرات این موضوع را کاملاً برای ایرانی‌ها روشن کنیم که این دغدغه‌ها فقط مختص یک سری کشور دور از منطقه نبوده و بلکه دغدغه همسایگانش نیز هست. (در صورت حل دغدغه‌ها) این همسایگان نیز به دنبال ایجاد روابط بهتری خواهند بود. بنابراین اگر برای ایران روشن کنیم که این مذاکرات برای اطمینان‌بخشی به همسایگان نیز است، احتمالا اقبال بیشتری برای شرکت در آن‌ها داشته باشد.

در جنگ داخلی هشت‌ساله یمن، سعودی‌ها علیه حوثی‌ها، از دولت به رسمیت شناخته‌شده یمن توسط جامعه بین‌المللی حمایت می‌کنند؛ اما از طریق گفتگوهای خصوصی با حوثی‌ها، به دنبال راهی برای پایان‌دادن به جنگ هستند. ریاض امیدوار است که ایران باعث توقف حملات پهپادی و موشکی حوثی‌ها به عربستان شده و به مذاکرات عربستان و حوثی‌ها کمک کند. اما مقامات تاکید کردند که فعلا انتظار زیادی وجود ندارد.

نگرانی اسرائیل از توافق ایران و عربستان

این پیمان هم‌چنین لزوماً به معنای تغییر در رویکرد سعودی‌ها به مناقشه فلسطین نیست. با این حال، این توافق باعث نگرانی بسیاری از سیاستمداران اسرائیلی خواهد بود که به دنبال فشار جهانی علیه ایران هستند. نفتالی بنت، نخست‌وزیر سابق اسرائیل این پیمان را «تحولی جدی و خطرناک» و «ضربه مهلکی به اتحاد منطقه‌ای علیه جمهوری اسلامی» توصیف کرد.

عربستان سعودی قبلاً از پیوستن به توافقنامه ابراهیم مبنی بر عادی‌سازی روابط اسرائیل و برخی کشورهای عربی، خودداری کرده است.

الجزیره: ناقوس تغییر نظم جهانی به صدا درآمد؟

از سوی دیگر میانجی‌گری این معاهده نشان‌دهنده حضور رو به رشد چین و علاقه فزاینده این کشور به ایفای نقش در منطقه است. تلاش‌های چین برای میانجی‌گری برای توافق میان ایران و عربستان سعودی از سوی تحلیلگران به‌عنوان نشانه‌ای دیگر از «نظم جهانی در حال تغییر» تلقی شده است.

به نوشته الجزیره، نقش چین به‌عنوان میانجی در حل و فصل مسائل دیرینه بین این دو رقیب منطقه‌ای قبل از اعلام این خبر علنی نشده بود.

وانگ گفته است که چین به ایفای نقش سازنده در مناقشات و نشان دادن مسئولیت به عنوان یک کشور بزرگ ادامه خواهد داد. وی افزود که چین به عنوان یک میانجی "خوش نیت" و "قابل اعتماد" به وظایف خود به عنوان میزبان گفتگو عمل کرده است.

ریسک کم، پاداش بالا برای چین

این دو کشور خلیج فارس در سال 2016 زمانی که عربستان سعودی یکی از علمای برجسته شیعه را اعدام کرد، روابط خود را قطع کردند و در اعتراضاتی که در ایران به راه افتاد، عده‌ای به سفارت این کشور در تهران حمله کردند.ب

با این حال، درگیری ژئوپلیتیکی بین این دو به دهه‌ها قبل بازمی‌گردد.طی چند دهه گذشته، دو کشور در دو طرف مقابل ایستاده ‌اند و در بسیاری از مناطق خاورمیانه به رقابا می‌پردازند. در یمن، در حالی که جنگ در هشتمین سال خود قرار دارد، حوثی‌ها از سوی تهران حمایت می شوند، در حالی که ریاض رهبری یک ائتلاف نظامی در حمایت از دولت را بر عهده دارد.

از سال 2021، مذاکراتی بین دو طرف در عراق و عمان انجام شده است اما هیچ توافقی حاصل نشده است.

رابرت موگیلنیکی، محقق ارشد مؤسسه خلیج فارس در واشنگتن، به الجزیره گفت که میانجی‌گری این معاهده نشان‌دهنده حضور رو به رشد چین و علاقه فزاینده این کشور به ایفای نقش در منطقه است.وی گفت: از آنجایی که ایالات متحده روابط خوبی با ایران ندارد، چین «در موقعیت خوبی برای میانجیگری توافق است.»

موگیلنیکی گفت: «این یک اقدام نسبتا کم خطر و با پاداش بالا برای چین است، زیرا چینی‌ها به نتیجه خاصی از این مذاکرات دلبستگی ندارند. روابط دیپلماتیک بهتر بین عربستان سعودی و ایران، تنش‌های منطقه‌ای و احتمال درگیری‌های منطقه‌ای را کاهش می‌دهد. این برای چین چیز خوبی است، همچنین برای ایالات متحده و بازیگران منطقه ای.»

اهمیت حیاتی خلیج فارس برای چین

سینا طوسی، کارشناس ارشد غیر مقیم مرکز سیاست بین‌الملل در واشنگتن، به الجزیره گفت که چین «منافعی آشکار» در بهبود روابط و ثبات در منطقه دارد، زیرا خلیج‌فارس منبع حیاتی انرژی برای پکن است که از ایران و عربستان انرژی وارد می‌کند.»

در سال 2019، زمانی که تاسیسات نفتی عربستان توسط حوثی‌ها هدف قرار گرفت، این اتفاق به طور موقت بر تولید نفت این کشور تأثیر گذاشت و منجر به افزایش بیش از 14 درصدی قیمت جهانی نفت در یک آخر هفته شد که بزرگترین افزایش در بیش از یک دهه اخیر است. طوسی گفت: «این بدترین سناریو برای چین است؛ این که درگیری در خلیج فارس بر تامین انرژی و منافع اقتصادی این کشور تاثیر بگذارد.»

آمریکا دیگر نمی تواند میانجی گر باشد زیرا...

تریتا پارسی، معاون اجرایی موسسه کوئینسی، به الجزیره گفت که ایالات متحده «به طور فزاینده سیاست‌هایی را دنبال می‌کند که دیگر نمی‌تواند یک میانجی معتبر باشد.» پارسی گفت: «ایالات متحده به طور فزاینده‌ای در مناقشات منطقه‌ای جانب‌گیری می‌کند و در مناقشات منطقه‌ای به گونه‌ای درگیر می‌شود که ایفای نقش مصالحه‌جو را برای ایالات متحده بسیار دشوار می کند. چین بین عربستان و ایران طرفی را نگرفت و تلاش کرده است تا وارد درگیری آنها نشود و در نتیجه می تواند نقشی صلح آفرین داشته باشد.»

این پیشرفت در حالی صورت می‌گیرد که رسانه‌های مختلف آمریکا این هفته گزارش دادند که اسرائیل و ایران به جنگ نزدیک‌تر شده‌اند. طوسی گفت در حالی که چین روابط سیاسی و اقتصادی قابل توجهی با اسرائیل دارد، اما ایالات متحده «به طور تاریخی از اسرائیل و عربستان سعودی علیه ایران حمایت می‌کند و بنابراین نتوانسته است این نقش [میانجی] را ایفا کند.»

طوسی گفت: «فکر می‌کنم این نشانه‌ای گسترده‌تر از تغییر نظم جهانی است و اینکه چطور دوره آمریکا به عنوان ابرقدرت بلامنازع جهانی– به ویژه پس از جنگ سرد – در حال پایان است. [برای] کشورهایی مانند عربستان سعودی در دهه‌های گذشته، آمریکا تنها شریک قابل اتکا بود. اکنون این کشورها گزینه‌های دیگری نیز دارند. چین می‌تواند از آنها حمایت زیادی کند - روابط اقتصادی، سیاسی، نظامی - روسیه نیز می تواند این کار را انجام دهد.»

طوسی گفت: «به نفع آنهاست که بتوانند در کنار ایران زندگی کنند و ایران نیز فعلاً جایی نمی‌رود. اگر آمریکا قصد ندارد از آنها حمایت بی قید و شرط بکند – در حالی که من فکر می‌کنم چیزی که [ولیعهد سعودی] محمد بن سلمان در ابتدا علیه ایران می خواست، یک سیاست بسیار تهاجمی‌تر بود – آن‌ها مایل خواهند بود با ایران کنار بیایند و همزیستی کنند.»

آمریکا درگیر جنگ در خاورمیانه می شود؟

پارسی هم گفت: «پس از حمله به میدان نفتی عربستان سعودی، آمریکا در دوران ریاست جمهوری دونالد ترامپ به صراحت روشن کرد که درگیر جنگ با یا برای خاورمیانه نخواهد شد.»

پس از آن، دولت بایدن تلاش کرد با نشان دادن این که در کنار شرکای منطقه‌ای خود خواهد ماند، این موضوع را اصلاح کند و فکر می‌کرد که این اتحاد در رقابت آن با چین مؤثر خواهد بود.

اما به گفته پارسی، آمریکا با نزدیک‌تر شدن به اسرائیل و عربستان سعودی «بیشتر خود را درگیر درگیری این کشورها کرد و میانجی‌گری را برای خود دشوارتر کرد و چین نیز از این موضوع استفاده کرده است».

رقابت ایران و عربستان سعودی دهه‌ها کشورهای سوریه، عراق، لبنان و یمن را تحت تأثیر قرار داده است. در حالی که عادی شدن روابط بین این دو به طور خودکار اختلافات ژئوپلیتیک گسترده آنها را حل نمی‌کند، طوسی گفت اکنون «فرصتی برای گفت‌وگوی بیشتر و پایدار وجود دارد که می‌تواند به پل زدن بین این اختلافات کمک کند.»

در بیانیه سه جانبه منتشر شده در روز جمعه همچنین به طور قابل توجهی به توافقنامه امنیتی 2001 و توافقنامه همکاری گسترده‌تر در سال 1998 اشاره شده است که ایران و عربستان سعودی به آن دست یافتند، توافقی که در آن زمان، پس از قطع روابط دیپلماتیک در دهه 1980 پس از انقلاب اسلامی در ایران، یک پیشرفت بزرگ محسوب می‌شد.

طوسی گفت: «با ذکر این توافقات، به نظر می‌رسد هر دو طرف در تلاش هستند تا روحیه همکاری را بازیابند... این توافقات مستلزم همکاری‌های اقتصادی، امنیتی، سیاسی و تماس‌های دیپلماتیک در سطوح بالا است. روابط ایران با عربستان سعودی از سال 1997 تا 2005-2006 بسیار خوب بود. به نظر می رسد تمایلی بالقوه برای بازگشت به آن وجود دارد.»

تغییر بزرگ بازی منطقه‌ای؛ چرا ریاض به تهران نزدیک شد؟

از سوی دیگر به نوشته المانیتور، تنش زدایی میان عربستان، بزرگ ترین صادرکننده نفت جهان و ایران که غرب از برنامه هسته ای اش هراس دارد، این پتانسیل را دارد که روابط و تعامل های منطقه ای را تغییر دهد، بالاخص در شرایطی که ایران و عربستان در چندین حوزه چون یمن درگیر رقابت هستند.دو بازیگر همچنین برای نفوذ بیشتر در سوریه، لبنان و عراق با یکدیگر رقابت دارند.

دینا اسفندیاری، فعال در گروه بین‌الملل بحران در این باب به المانیتور گفته که توافق حاصل شده بستری است که دو ابرقدرت منطقه قادرند در بستر آن اختلاف های خود را حل کنند. با این همه به ادعای او نقطه ضعف احتمالی چنین توافقی، بازیگرانی هستند که منطقه و منافع آن را میان خود تقسیم کرده اند.در شرایط کنونی حسین امیر عبداللهیان و فیصل بن فرحان، وزرای خارجه ایران و عربستان هر دو از توافق حاصله و بیانیه مشترکی که صادر شده، استقبال کرده و تاکید دارند که تکیه بر راه‌حل‌های سیاسی برای خروج از بحران‌های حاکم می‌تواند به یک هنجار در منطقه تبدیل شود.

هم صدایی ریاض با متحدان

تعهد ریاض برای احیای روابطش با تهران دو سال و نیم پس از آن انجام شد که امارات متحده عربی که در میانه کشمکش های ایران و عربستان قرار داشت، رابطه اش را با اسرائیل عادی سازی کرد؛ رخدادی که به میزان احیای روابط دیپلماتیک تهران و ریاض و شاید هم بیشتر غافلگیرکننده بود.

ناظران می گویند متحدان عربستان در منطقه خلیج فارس پیشتر و با الگوبرداری از ماجرای بایکوت قطر، از سد قطع رابطه دیپلماتیک با ایران گذشته بودند. ماه سپتامبر، ایران پس از شش سال از سفیر امارات استقبال کرد، یک ماه پیش هم تهران گفته بود که کویت اولین سفیر خود را از سال 2016 راهی تهران کرده است.

ناظران می گویند توافق حاصل شده می تواند رقابت های ژئوپلتیکی ایران و عربستان در منطقه خلیج فارس را کاهش داده و زمینه را برای افزایش نفوذ چین در منطقه هموارتر کند. ایران و عربستان حداقل دو سال گذشته، ابتدا مخفیانه و بعد به تدریج با یکدیگر ارتباط برقرار کرده اند.به نوشته بلومبرگ  این میزان همسویی گسترده منطقه ای به دلیل عقب نشینی ایالات متحده از خاورمیانه است؛ رخدادی که به یکی از نگرانی های اصلی ریاض تبدیل شده است.

در حوزه اقتصادی بازارهای نفت به این توافق به سرعت واکنش نشان داد، هرچند تحلیلگران می گویند که این مقوله می تواند امتیاز ژئوپلتیکی را که به طور دوره ای در نتیجه تنش های میان دو رقیب وارد بازار شده بود، را کاهش دهد. تحلیلگران همچنین بر این باورند که بهبود روابط عربستان و ایران  یا زمینه را برای پایان جنگ در یمن فراهم خواهد کرد و یا تنش ها در منطقه را کاهش می دهد.

تغییر بزرگ در بازی قدرت ها در خاورمیانه

صنم وکیل، معاون رئیس برنامه خاورمیانه و شمال آفریقا فعال در چاتم هاوس در این باب به بلومبرگ گفت که احیای روابط ایران و عربستان زمینه را برای تغییری بزرگ در بازی ایجاد کرده و نشان از آن دارد که سیاست انزوا و مهار ایران به نفع ریاض نبوده است.به گفته این تحلیلگر، عربستان در شرایط کنونی به این نتیجه رسیده که دیپلماسی مستقیم می تواند به پادشاهی کمک کند تا تنش های خود با ایران بالاخص در جنگ یمن را مدیریت کرده و همچنین از تنش های آینده جلوگیری نماید.

او در ادامه افزود که دستیابی به اهداف فوق به این زودی محقق نخواهد شد و از همین رو می توان گفت انچه پیش بینی می شود، به گونه ای نقشه راه است. همزمان تربجن سلتوت، تحلیلگر ارشد خاورمیانه و شمال آفریقا نیز بر این باور است که نقش چین در این میانجیگری بیش از همه باید مورد توجه قرار بگیرد.

به باور او چنین رخدادی نفوذ پکن در خلیج فارس را تقویت می کند، منطقه ای که مرکز صادرات نفت و گاز است و بیش از هر زمان دیگر به سوی شرق متمایل شده، از همین رو شاهد نشانه هایی هستیم دال بر این که چین از اهرم های خود برای تقویت حضور تجاری و دیپلماتیک خود در خاورمیانه استفاده می کند.