سایه تحریم های آمریکا بر روابط تهران و ریاض/ چرا عربستان برای احیای روابط با ایران پیش قدم شد؟

به گزارش اقتصادنیوز، ایران و عربستان سعودی به واسطه توافقی با میانجیگری چین روابط دیپلماتیک خود را احیا کردند. این توافق که در مارس 2023 منعقد شد، جدول زمانی برای برقراری روابط دیپلماتیک تعیین و بر گزاره هایی چون اصل عدم مداخله متقابل و تمامیت ارضی و همکاری تاکید کرد. اما به ادعای ناظران با گذشت بیش از یک سال، فارغ از فعل و انفعال هایی چون افتتاح سفارتخانه ها و تسهیل حج برای زائران ایرانی، طرفین برای گسترش روابط خود گامی برنداشته اند. این گروه بر این باورند که تا مادامی که ریاض انتظار داشته باشد که تهران روابطش را با متحدان منطقه ای اش کم کند یا به شکلی متقابل ایران از عربستان و متحدان عرب خلیج فارس این کشور بخواهد تا به شراکت امنیتی شان با آمریکا پایان دهند،  نمی توان انتظار پیشرفت در روابط دو بازیگر را داشت.گروه بحران در باب روابط ایران و عربستان یادداشتی را منتشر کرده، اقتصادنیوز این یادداشت را در سه بخش ترجمه کرده که بخش نخست با عنوان «معمای احیای روابط ایران و عربستان/ هدف چین از میانجیگری میان تهران و ریاض چه بود؟» منتشر و بخش دوم در ادامه آمده است.

سازناکوک تهران و ریاض

به ادعای ناظران از مارس 2023، ایران و عربستان سعودی دست‌کم در مسیر  بازگرداندن فرصت های دیپلماسی قدم برداشته اند. با تاخیری جزئی پس از ارائه جدول زمانی دو ماهه و پس از تشکیل جلسات متعدد بین طرفین در عمان برای بحث در مورد نگرانی‌های مختلف، ایران سفارت خود را در ریاض در ژوئن بازگشایی کرد و سفارت عربستان در تهران دو ماه بعد فعالیت خود را از سر گرفت. مقامات ارشد دو کشور بارها و بارها از طریق تلفن گفتگو کرده یا با یکدیگر ارتباط برقرار کرده اند. عربستان سعودی همچنین به زائران ایرانی برای انجام مراسم حج و عمره اجازه حضور داد.با این حال، به ادعای ناظران بیش از یک سال پس از توافق، به نظر می رسد که این تلاش ها شتاب خود را از دست داده، و بسیاری از موضوعات مورد اختلاف، از جمله اختلافات بر سر مرزهای دریایی، حل نشده باقی مانده اند. یکی از این اختلافات، که در سال 2023 شعله ور شد، حول حق بهره برداری و فروش گاز از میدان آرش واقع در مرز دریایی شرقی کویت است. در ماه اوت، عربستان سعودی و کویت بیانیه مشترکی منتشر کردند که در آن بر "حقوق انحصاری" خود در میدانی که ایران سهم 40 درصدی در آن دارد، تاکید داشتند. رویارویی دیگر نیز مانع از تلاش برای گفتگو شد. در سپتامبر 2023، آنتونیو گوترش، دبیر کل سازمان ملل متحد، تلاش کرد تا بحثی را در میان کشورهای ساحلی خلیج فارس - شش کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس، ایران و عراق - در مورد معماری جدید امنیتی منطقه ای سازمان دهد. بنا بر گزارش ها، این تلاش تا حدی به دلیل اختلاف جداگانه بین کویت و عراق بر سر کشتیرانی در آبراه مشترک خور عبدالله شکست خورد.

بن بست بر سر برنامه هسته ای ایران نیز بر پیشرفت روابط ایران و عربستان سایه افکنده است.به ادعای ناظران، تلاش‌های دولت بایدن برای احیای برجام 2015 که ترامپ آن را کنار گذاشته بود، به دلیل اختلاف نظر بین تهران و واشنگتن در مورد دامنه و پایداری لغو تحریم‌ها، بی نتیجه ماند. پس از آن پس لرزه های جنگ غزه که در اکتبر 2023 آغاز شد، تفاهمات غیررسمی آزمایشی بین ایالات متحده و ایران را از مسیر خود خارج کرد. در چنین شرایطی مقامات سعودی هشدار داده اند که ریاض ممکن است برنامه هسته ای خود را دنبال کند، گزاره ای که می تواند یک مسابقه تسلیحات هسته ای در خاورمیانه را کلید بزند.همچنین به نظر نمی‌رسد ریاض و تهران تلاش جدی برای پیروی از سایر تعهدات ذیل توافق مارس 2023 انجام داده باشند. دو توافق دوجانبه قبلی - موافقتنامه عمومی همکاری در سال 1998 و موافقتنامه همکاری امنیتی 2001 - محقق نشدند. حتی تجارت کالاهای غیرتحریمی نیز به کندی رشد کرده است. برای تسریع همکاری در مسائل اقتصادی، امنیت و تبادلات مردمی، دو کشور صرفاً تعهد خود  به توافق مارس 2023 بدون برداشتن گامی بزرگی تکرار کردند.از منظر تهران، تنش زدایی روابط با عربستان سعودی پس از هفت سال، دستاورد مهم استراتژیک این کشور در راستای حسن همجواری با همسایگان بود و احتمالاً همچنان در دستور کار جانشین ابراهیم رئیسی قرار خواهد گرفت. این پیشرفت، همراه با الحاق به سازمان همکاری شانگهای و بریکس - گروهی به رهبری برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی - در سال 2023، به تهران کمک کرد تا انزوای بین المللی خود را پس از شکست در بازگرداندن توافق هسته ای 2015 کاهش دهد.

منتقدان توافق چه می گویند؟

یکی از مقام های ایرانی که نخواست نامش فاش شود به گروه بحران گفت، پادشاهی برای توسعه اقتصاد خود به کمک ایران نیاز ندارد. به ایران نیاز دارد تا به واسطه قدرت تهران در موضع ضعف قرار نگیرد. از منظر او سعودی ها نمی توانند به ایران آسیب وارد کنند، اما قادرند به برنامه های توسعه ایران کمک کنند. سعودی ها تاکنون به آنچه می خواستند رسیده اند. آنها از تنش های منطقه محافظت می شوند. اما در مورد آنچه ایران به دست آورده است نمی توان همین را گفت.منتقدان احیای روابط تهران و ریاض مدعی اند که پادشاهی  از این توافق برای کنترل ایران و به حداقل رساندن خطری که برای منافع عربستان ایجاد می کند استفاده می کند. یک مقام سابق ایرانی در این باره مدعی شد: «سعودی‌ها می‌خواهند ما را در جعبه‌ای نگه دارند.» طرفداران این دیدگاه مدعی اند که هر تحولی، مثبت یا منفی، ممکن است تعادل فعلی را که عربستان سعودی در آن قرار دارد، برهم بزند. پادشاهی در آینده ممکن است به سرعت اقتصاد خود را متنوع کرده و قوی تر شود در حالی که ایران باید تحریم ها را کنار بگذارد. این گروه منتقد راه برون رفت را نه عبور از ریاض، بلکه پایان دادن به مناقشات تهران با واشنگتن یا تشدید این بن بست به عنوان ابزاری برای تحت فشار قرار دادن ایالات متحده می دانند.

عربستان سعودی توافق 2023 را برای کاهش تنش های خلیج فارس از طریق گفتگو دنبال کرد، هدفی که در کنار اهداف داخلی رهبری عربستان قرار دارد، که در چشم انداز عربستان سعودی 2030 بدان اشاره شده، که تحققشان نیازمند یک محیط منطقه ای باثبات است که سرمایه گذاری خارجی، گردشگری و یکپارچگی اقتصادی را تشویق می کند. عربستان سعودی مدت هاست که مدعی است حمایت ایران از محور مقاومت فعال در عراق، سوریه، لبنان و به ویژه یمن امنیت این بازیگر و منطقه را تهدید می کند. بنا بر گزارش‌های ادعایی، برای کاهش نگرانی‌های پادشاهی، قرارداد 2023 شامل تعهدات ایران در باب توقف حملات انصار الله به مواضع عربستان و ایجاد شرایطی برپایه صلح یمنی- یمنی است. حال به ادعای ناظران حتی اگر دو کشور بتوانند بر موانع میان خود برای نزدیک‌تر شدن به یکدیگر غلبه کنند، تحریم‌های آمریکا علیه ایران همچنان به یک مانع قابل توجه برای همکاری تبدیل خواهد شد.

دو مکتب فکری در محافل سیاست عربستان سعودی درباره توافق 2023 ظهور کرده است. گروهی همچنان به ایران بی اعتماد هستند اما گروهی دیگر، ایران را قدرت امنیتی می دانند که احیای روابط دوجانبه چاره اش است. این اختلافات خود را به شیوه‌ای نشان می‌دهد که رهبری عربستان درباره روابط و گسترش آن فکر می‌کند. با این وجود، به ادعای گروهی از ناظران ریاض اشتهای کمی برای رویارویی با هر یک از بازیگران منطقه ای، به ویژه تهران دارد، زیرا این امر ثبات منطقه ای مورد نیاز برای رشد اقتصاد عربستان سعودی را تهدید می کند. در حال حاضر، ریاض از کانال های مستقیم تازه تاسیس با تهران که بازوهای دیپلماتیک، امنیتی و اطلاعاتی این کشور را در بر می گیرد استقبال می کند. اما می‌خواهد پیوندهای سازمانی لازم را قبل از این که خیلی فراتر برود، ایجاد کند.ریاض روند گام به گام را ترجیح می دهد. از نظر این بازیگر، تنش زدایی و برقراری روابط سیاسی و به دنبال آن بحث های اساسی تر است که به تنش های اصلی بین دو کشور می پردازد و به ایجاد اعتماد در حسن نیت مربوطه کمک می کند. پس از آن، طرف‌ها می‌توانند به همکاری بیشتر در بخش‌های مختلف مشخص شده در توافق، از جمله تجارت، امنیت و مبادلات ادامه دهند. در حال حاضر، ریاض معتقد است که روابط هنوز در مرحله اول است زیرا تنش زدایی ناقص باقی مانده، در حالی که تلاش ها برای ایجاد روابط سیاسی هنوز از پروتکل مورد انتظار پیروی نکرده است.