سرمایه اقتصادی و اجتماعی پنهان در تلگرام

به گزارش اقتصادنیوز ، علیرضا رحیمی، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجه نیز با انتشار مطلبی در کانال تلگرامی خود از رفع فیلتر این نرم‌افزار در پایان هفته جاری خبر داد. فارغ از تصمیم اتخاذ شده مبنی‌بر محدود کردن دسترسی به این دو نرم‌افزار، طی سال‌های اخیر دو دیدگاه غالب درباره نحوه استفاده از شبکه‌های مجازی در کشور وجود داشته است.

دیدگاهی سلبی که این نرم‌افزارها را یک تهدید دانسته و خواهان محدودیت در دسترسی به پیام‌رسان‌های وب‌محور است. در نگاهی دیگر نیز فرصت‌های ایجاد شده از کانال این ابزارهای ارتباطی مدرن در کنار تهدیدهای آن در نظر گرفته می‌شود. فرصت‌‌هایی که کسب‌وکارهای وب‌محور نمونه‌ای از وجهه اقتصادی آن و ایجاد محیط ارتباط شفاف و قابل‌اعتماد یکی از وجوه اجتماعی و سیاسی آن است.

یک پیام‌رسان چندوجهی

بررسی داستان رواج برخی از شبکه‌های اجتماعی طی سال‌های اخیر حکایت از وجود وجوه مختلف کارکردی برای برخی از شبکه‌های اجتماعی رواج یافته در کشور دارد. برخی از آمارهای رسمی تعداد کسب‌وکارهای تلگرام‌محور در کشور را بیش از ۱۰ هزار و در برخی گمانه ها 15 هزار تخمین زده‌اند. بنابراین فیلتر دائمی تلگرام با توجه به عدم امکان جابه‌جایی این کسب‌وکارها روی شبکه ارتباطی دیگر به منزله تعطیلی این کسب‌و‌کارها و بیکار شدن ده‌ها هزار نفر است.

افزون بر این بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد بسیاری از بنگاه‌های خصوصی و سازمان‌های دولتی از این نرم‌افزار به‌عنوان ابزار ارتباط درون‌سازمانی استفاده می‌کردند. بنابراین دامنه اثر اقتصادی فیلترینگ تلگرام می‌تواند بسیار وسیع‌تر از تعطیلی کسب‌و‌کارهای قائم بر این پیام‌رسان رایج در ایران باشد.

در نتیجه مسدود کردن این نرم‌افزار در فضای فعلی می‌تواند نوعی نقض‌غرض  به واسطه ایجاد برخی نارضایتی‌ها باشد. نتایج پژوهش‌های دانشگاهی در جست‌وجوی الگوی رفتاری شهروندان در مواجهه با فیلترینگ، حکایت از اثر معکوس فیلترینگ بر رفتار برخی از کاربران دارد.

برای مثال بررسی‌های صورت‌گرفته در دانشگاه «کارولینای شمالی» که در نشریه علمی «روانشناسی اجتماعی» به انتشار رسیده است، نشان می‌دهد که میزان استفاده کاربران از خبرگزاری‌های رسمی و دولتی پس از فیلترینگ سایر خبرگزاری‌ها به میزان زیادی کاهش خواهد یافت. از سوی دیگر اثر روانی این اقدام باعث افزایش میزان حساسیت و کنجکاوی شهروندان برای مشاهده محتوای فیلتر شده از طریق دور زدن فیلترینگ می‌شود.

افزون بر این تحقیقات نشان می‌دهد اثرگذاری محتوای فیلتر شده به‌واسطه واکنش روانی ذهن در مواجهه با «موجودیت غیر دسترس» در چنین شرایطی افزایش می‌یابد. رفتاری که صاحب‌نظران حوزه روانشناسی از آن با نام «واکنش مقاومتی» یا «واکنایی» یاد می‌کنند. نمونه‌ای از چنین اثری را می‌توان در نمودار جست‌وجوی عبارت «فیلترشکن» در جست‌وجوگر «گوگل» پس از فیلتر شدن پیام‌رسان تلگرام و نیز اینستاگرام جست‌و‌جو کرد.

این روند نشان می‌دهد همزمان با فیلتر شدن این دو نرم‌افزار بخش قابل‌توجهی از شهروندان تلاش کرده‌اند با استفاده از ابزارهایی چون فیلترشکن به این نرم‌افزارها که در سال‌های اخیر کارکردی فراتر از یک شبکه اجتماعی در کشور داشتند، دسترسی پیدا کنند. اثر معکوس دیگری که در چنین شرایطی امکان بروز پیدا می‌کنند افزایش «تماشاگران زنده» به‌واسطه نبود تصاویر انعکاسی از شبکه ارتباطی مجازی در حاشیه و متن ناآرامی‌ها است.

ماهیت هیجان‌انگیز اخبار منتشر شده از یک سو و تمایل ذاتی شهروندان به آگاهی از حوادث ممکن است باعث حضور برخی از شهروندان برای اقناع این حس کنجکاوی شود.چنین نتیجه‌ای در بررسی تجربه بیداری اسلامی در پژوهش« ابوذر گوهری مقدم » عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق(ع) نیز دیده می‌شود.

بر مبنای یافته‌‌های این پژوهشگر پالایش اطلاعات یکی از مهم‌ترین عوامل جابجایی مردم از پای رایانه  به خیابان بود. بررسی‌ها نشان دهنده ردپای این تماشاگران زنده در تجمعات شکل‌گرفته در مصر پس از قطع شبکه ارتباطی است؛ بنابراین روی دیگر کاهش دسترسی به شبکه‌های اجتماعی تبدیل اعتراضات مدنی و مطالبه‌محور به ناآرامی‌های خیابانی است. پژوهش‌های دانشگاهی همچنین نشان می‌دهد اطلاع از وجود اطلاعات غیر‌قابل دسترس اثر قابل‌توجهی در کاهش میزان اعتماد عمومی نسبت به صداقت و شفافیت بخش عمومی دارد.

افزون بر این محتوای ایجاد شده در شبکه‌های اجتماعی همانطور که می‌تواند تهدیدکننده امنیت ملی باشد، می‌تواند ابزاری برای ارتقای آگاهی شهروندان و ابزاری برای شکل‌گیری فضای تعاملی و مطالبه‌محور باشد. با توجه به اینکه بسیاری از نارضایتی‌ها و مطالبات اجتماعی در مواقع احساس عدم اثرگذاری ایجاد می‌شود و با توجه به نبود مکانیزمی برای شکل‌گیری فضای تعاملی بین شهروندان و راس هرم سیاست‌گذاری در کشور بازگشایی مجدد شبکه اجتماعی در صورت همراه شدن با گام‌های بعدی در بیان واقعیات مستند می‌تواند به‌عنوان فرصتی برای تحقق فضای گفت‌وگوی تعاملی و دسترسی شهروندان به محتوای مستند، شفاف و قابل‌اعتماد به‌عنوان یکی از مهم‌ترین پیش‌شرط‌های حضور سرمایه اجتماعی باشد.