مسیر ​دسترسی به بازار شرق روسیه

خط ریلی اینچه برون واقع در استان گلستان، محل اتصال شبکه ریلی ایران و شبکه ریلی ترکمنستان است که راه آهن ایران را علاوه بر ترکمنستان به راه آهن کشورهای ازبکستان، قزاقستان و روسیه نیز متصل می کند. این مسیر ریلی که واقع در کریدور شمال – جنوب است در وهله اول روسیه را از طریق ایران به آب های گرم بین المللی وصل کرده و در اولویت بعد دسترسی کشورهای CIS را به آب های آزاد میسر می سازد.

خط آهن اینچه برون از جهات مختلفی برای گسترش روابط تجاری و اقتصادی جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه دارای اهمیت است. در درجه اول این خط ریلی به شبکه سراسری ریلی کشور متصل است و این امکان وجود دارد تا از اقصی نقاط ایران صادرات و واردات کالا به سمت کشورهای CIS و روسیه حمل شود. چیزی که خط آهن اینچه برون را منحصر به فرد می کند آن است که این مسیر ریلی امکان دسترسی و حمل کالا به مناطق شرقی و مرکزی روسیه را فراهم می کند. مناطق شرقی و مرکزی مسکو دارای بازار بکری است که از دسترس بسیاری از کشورها مانند ترکیه دور مانده و فرصت صادرات کالاهای مختلفی به این منطقه برای ایران وجود دارد. بالاخص به دلیل سرمای شدید قسمت های شرقی روسیه، ظرفیت ایده آلی برای صادرات محصولات کشاورزی و غذایی تازه مانند انواع میوه و صیفی جات فراهم است. به طور کلی باید گفت خط آهن اینچه برون با گذر از کشورهای ترکمنستان و قزاقستان، امکان دسترسی به جمعیتی حدود 80 میلیون نفر در مناطق شرقی و مرکزی روسیه را فراهم می کند. همچنین باید گفت که حمل و نقل ریلی در روسیه به دلیل وسعت این کشور بسیار پیشرفته و گسترده است و در صورت رسیدن کالا به مرزهای این کشور از طریق خط آهن، امکان رساندن کالا به مناطق مختلف این کشور نیز فراهم خواهد بود.

در حال حاضر نیز محصولاتی مانند خرما، کشمش، سنگ، کاشی و سرامیک، انواع مرکبات، سیب و... از خط آهن اینچه برون به کشورهای حوزه CIS و روسیه صادر می شود. نکته ای که باید در نظر گرفت آن است که به دلیل سرمای شدید مناطق مرکزی و شرقی روسیه، صادرات محصولات تازه باید در شرایط استاندارد دمایی مناسب انجام شود تا از یخ زدگی مواد غذایی جلوگیری شود و این نیازمند صادرات به وسیله کانتنیرهای یخچالی است تا بتوان محصولات را در دمای ثابت نگهداری کرده و ارسال کرد. خوشبختانه در حال حاضر نیز امکان صادرات کانتینرهای عادی و یخچالی از مسیر ریلی اینچه برون وجود دارد.

از لحاظ زمانی و هزینه حمل و نقل نیز باید دانست که برای صادرات کالا با کمترین کرایه حمل و در کمترین زمان ممکن از این مسیر نیاز است تا سازوکارها و ملزوماتی را در نظر داشت. اگر بتوان حداقل 10 واگن را برای ارسال به یک مقصد مشخص در مرز روسیه یا یکی از شهرهای این کشور بارگیری کرد می توان به صورت سفارشی این محموله را تا مرزهای روسیه طی یک هفته حمل کرد. همچنین اگر صادرات به صورت یکپارچه و در حجم بالا صورت گیرد هزینه حمل و نقل ریلی از مسیر اینچه برون نسبت به حمل و نقل جاده ای، حداقل 30 درصد کاهش خواهد یافت.

در بحث استفاده از انواع واگن ها در مسیر ریلی اینچه برون و مالکیت آن به کشورهای مبدا یا مقصد، مسائلی وجود دارد. برخی از واگن‌های کشور روسیه و منطقه CIS به دلیل ابعاد بزرگ امکان ورود به ایران را ندارند چرا که ارتفاع برخی از تونل‌های ریلی در کشورمان کوتاه است و مانع از عبور برخی از واگن‌های مختص به کشورهای دیگر می شود.

نکته دیگر در مورد تبادلات ریلی دو کشور، عدم امکان ورود واگن های ایرانی به کشورهای حوزه CIS است. راه آهن های ایران و کشورهای عضو شوروی سابق با یکدیگر اختلاف استاندارد دارند. علاوه بر این، راه آهن های روسیه و CIS عضو شورایی تحت عنوان «شورای حمل و نقل ریلی CIS» می‌باشند که طبق پروتکل‌های این شورا، واگن هایی که قصد تردد در شبکه ریلی این کشورها را دارند، ملزم به داشتن گواهینامه‌ای تحت عنوان گواهی SMGS می‌باشند. در حال حاضر واگن های ایرانی این گواهی را نداشته و بارهای صادراتی ریلی ایران به کشورهای CIS بوسیله واگن های همین کشورها حمل می شوند.

این مسئله باعث می شود برای صادرات اکثر محموله‌ها به کشورهای CIS و روسیه، واگن از سمت این کشورها به داخل ایران وارد شود و بعد از بارگیری دوباره به کشور مقصد ارسال شود. انجام این فرایند، خود باعث هزینه‌های اضافی و اتلاف زمان می شود. در همین راستا نیاز است واگن و کانتینرهای عادی و یخچالی اجاره یا خریداری شود و در این زمینه سرمایه گذاری‌هایی شود تا اختصاصا برای استفاده در این مسیر مورد بهره برداری قرار گیرد.

از مزایای دیگر خط ریلی اینچه برون، ترانزیت کالا از کشورهای جنوب شرق آسیا بالاخص هند به سمت کشورهای حوزه CIS و روسیه است. حتی می توان محصولات مختلفی مانند نارنگی و انبه پاکستان را از این خط ریلی و توسط تجار ایرانی به مناطق سردسیر روسیه صادر کرد. از طرفی نیز مناطق شرقی روسیه، مرکز صنایع سنگین این کشور مانند چوب، کاغذ، فولاد و زغال سنگ است و صادرات زیادی از این منطقه به کشورهای دیگر صورت می گیرد. برای مثال سالانه حدود 7 میلیون تن ذغال سنگ از این مناطق روسیه به هند صادر می شود که اگر بتوان حمل و نقل بخشی از این محموله‌ها را از این مسیر انجام داد توسعه و رونق زیادی در کریدور شمال – جنوب به ارمغان خواهد آورد.

نهایتا برای شکل‌گیری هر چه قوی تر خط آهن اینچه برون و افزایش حجم ترافیکی حمل و نقل ریلی از این مسیر ضروری است شرکت های بزرگ تولیدی و صادراتی کشور با حمایت های حاکمیتی به این حوزه ورود کنند تا نه تنها با سرمایه گذاری در تامین زیرساخت های حمل و نقلی مانند واگن به اقتصادی تر شدن هر چه بیشتر این مسیر کمک کنند بلکه با تامین محموله های صادراتی در حجم بالا، امکان حرکت قطار با ظرفیت واگنی کامل را فراهم کنند تا کالاها با سرعت بالاتر و مزیت های رقابتی بیشتر به کشورهای مقصد در منطقه محصور در خشکی CIS و شرق روسیه ارسال شود.

*امین اعظمی کارشناس اندیشکده سیاست‌گذاری اقتصادی تهران است.