زمان مورد توافق ایران و آمریکا برای احیای برجام

گفت و گوهای غیر مستقیم ایران و آمریکا در وین طی 6 مرحله سرانجام به یک سند پیش نویس رسید؛سندی که یک متن و 3پیوست دارد شامل رفع تحریم ها،اقدامات هسته ای و طرح اجرایی.تقریبا 90 درصد این پیش نویس کامل شده است و طرفین گفت و گوها قرار است در دور هفتم پرانتزهای اندک باقیمانده آن را پر کنند. گزارش های غیر رسمی از مذاکرات هم نشان می دهد که طی این 6 دور گفت و گوها ایالات متحده با لغو یا تعلیق 6بخش(انرژی،پتروشیمی،بامک،خودروسازی،کشتیرانی و بیمه)و در عین حال 748 نام و مقام موافقت کرده است و تقریبا از کل تحریم های وضع شده در دوره ترامپ 517 تحریم باقی مانده است که اکثرا در حوزه تروریسم،موشکی،حقوق بشر،سایبری و انتخابات تعریف می شوند و البته دولت بایدن به هیچ عنوان حاضر به لغو آنها نیست.)

شاید مهمترین تحریم باقی مانده در این حوزه ،تمدید تحریم تسلیحاتی ایران بر اساس فرمان اجرایی 13949 به تاریخ 21 سپتامبر 2020 باشد)با این همه نشانه های دلگرم کننده ای از وین نمی آید و به نظر می رسد طی یک یا دو هفته آینده فضای پرچالشی در روابط ایران و غرب بوجود آید.اما علت چیست؟واقعیت این است که دولت بایدن استراتژی کاملا متفاوتی نسبت به دولت اوباما دارد؛اگرچه هر دو دولت از حیث مفید بودن و ضرورت اجرای برجام از دیدگاههای تقریبا مشترکی برخوردارند؛با این همه تفاوت بزرگ این دو دولت به دو واژه کلیدی بازمی گردد.

در کانون سیاست خارجی اوباما کلید واژه  sequence یا توالی قرار داشت؛یعنی دولت اول دموکرات ها قائل به حل گام به گام مشکلات خود با ایران بود اما این استراتژی بدلیل مخالفت های داخلی در واشنگتن،تعارض های منطقه ای و بدبینی مزمن در تهران نسبت به واشنگتن در همان زمان دولت اوباما ابتر ماند،یعنی برجام قبل از اینکه در می 2018 توسط ترامپ به کام مرگ کشانده شود،مرده بود.بدلیل همین تجربه ناکام دولت بایدن کار خود را بر این کلید واژه متمرکز کرده است: simultaneousیا همزمانی؛یعنی تجربه برجام نشان داد که نمی توان مشکلات با ایران را بصورت گام به گام یا بصورت متوالی و پشت سر هم حل کرد؛یعنی حل یک مشکل قابلیت اشاعه همکاری ها به سایر حوزه ها را ندارد.(این استراتژی تقریبا در گزارش 10 هزار کلمه ای که ایلان گلدنبرگ و همکاران اش در آگوست 2020 به ستاد انتخاباتی بایدن و جیک سالیوان تحویل دادند،آورده شد و سپس از سوی دولت بایدن مورد پذیرش قرار گرفت)چرا؟چون به زعم تیم بایدن ،آمریکا مجبور است برای ترغیب ایران به تفاهم با ایالات متحده در یک حوزه، بخش بزرگی از مهترین ابزار خود یعنی تحریم ها را از دست بدهد.

در عین حال این تیم واقف است که هر یک از مشکلات امریکا با ایران بسیار پیچیده و به همان نسبت به زمان طولانی برای حل آن نیاز است.پس راه حل چیست؟از نگاه دولت بایدن باید استراتژی همزمان را با برجام کلید زد ولی احیای آن را منوط به مرحله بعدی و همینطور مرحله بعدی را هم به اطمینان از مذاکرات در آینده منوط کرد و اتفاقا گره بزرگ در مذاکرات و شاید بتوان گفت دومینوی بحران از همین نقطه آغاز شده است.از میان گزارش هایی که تاکنون منتشر شده است،می توان به این نتیجه گیری رسید که ایالات متحده پس از نشان دادن عزم خود برای لغو یا تعلیق بیش از هزار تحریم از دور چهارم گفت و گوها به ناگهان دستور کار جدیدی را وارد مذاکرات وین کرد و آن موضوع "همکاری های آینده" بود.

این همکاری ها از نظر آمریکا شامل سه بند است:1-توسعه روابط اقتصادی با ایران 2-اقدامات بیشتر برای اعتماد سازی و طولانی تر شدن روابط و 3-امنیت منطقه ای.اما تیم رابرت مالی برای اینکه ایران را در پذیرش این موضوع تحت فشار دیپلماتیک و سیاسی قرار دهد؛لغو دو تحریم حیثیتی را منوط به گنجاندن این بندها به متن نهایی وین کرده است اما آن دو تحریم حیثیتی برای ایران چیست؟اول خروج نام سپاه از لیست تروریستی وزارت خارجه و دوم لغو تحریم های بیت رهبری.

در واقع تیم آمریکایی از ابتدا با استراتژی مشخصی پای به وین گذاشته بود؛اول تلاش برای ورود ایران به مذاکرات احیای برجام،دوم نشان دادن عزم آمریکا برای احیای برجام از طریق گسترش دادن دامنه لغو تحریم ها از تحریم های سبز به تحریم های زرد رنگ و در نهایت پس از ایجاد انگیزه لازم به ایران برای تداوم مذاکرات، گذاشتن کارت طلایی اش روی میز مذاکرات(همکاری های آینده)این استراتژی حساب شده چند خاصیت داشت اول اینکه شکاف میان امریکا و اروپا را که پس از خروج ترامپ از برجام بوجود آمده بود،پر می کردودوم اینکه عزم یا حسن نیت ظاهری واشنگتن را در لغو تحریم ها و احیای برجام به جهان نشان می داد و سوم اینکه ایران را وارد بازی می کرد که در صورت برهم زدن آن با عواقب سیاسی و دیپلماتیک مواجه شود.

اما این استراتژی حساب شده واشنگتن به همینجا ختم نمی شود ؛پس از مشخص شدن هدف اصلی آمریکایی ها از احیای برجام و واکنش منفی ایران نسبت به آن طی دو هفته گذشته،واشنگتن فشارهای خود را در حوزه های سیاسی و میدانی به شدت افزایش داده است تا این متن مذاکره شده از سوی تهران و مقامات ارشد کشور مورد پذیرش قرار گیرد.

در اینجا به فهرستی کوتاه از اقدامات غرب در این بازه زمانی اشاره می شود:بلینکن:تاریخ خروج آمریکا از مذاکرات در حال نزدیک تر شدن است،بیانیه سه کشور اروپایی پس از نشست شورای حکام به تاریخ 9 جون،بیانیه تروئیکای اروپایی به تاریخ 20 جون مبنی بر اینکه موفقیت در مذاکرات هسته ای تضمین شده نیست و گزارش آژانس به تاریخ 31 می و تند شدن اظهارات دبیر کل آژانس طی دو هفته اخیر(همه این اقدامات در راستای اعمال فشار سیاسی و دیپلماتیک برای پذیرش متن مذاکره شده انجام شده است)همچنین آمریکا در روزهای اخیر به فشارهای میدانی خود نیز شدت بخشیده است از جمله مجوز بایدن برای حمله به گروههای نیابتی ایران (حشد الشعبی)در مرز عراق و سوریه.من این اقدامات را در سطح تاکتیکی مورد بررسی قرار می دهم؛به عبارت دیگر همه این اقدامات نشانه هایی برای برهم زدن بازی یا توافق با ایران حداقل در مرحله کنونی نیست بلکه صرفا با این اعمال فشار تلاش می شود ایران پای متن موجود را امضا کند تا با این اقدام آمریکا بتواند این کشور را در باکس قرار دهد.

اما در مقابل ایران از آن جهت که آمادگی ورود به پروسه توافق پایدار و  تقریبا همه جانبه با آمریکا را پس از احیای برجام را ندارد، در مقابل این اقدامات ،گام های تاکتیکی برداشته است.(تاکتیک علیه تاکتیک)در این چارچوب، این اقدامات ایران قابل بررسی و توجه است:نه تمدید و نه پایان دادن به توافق موقت با آژانس(تمدید دوفاکتو)،محدود کردن دسترسی بازرسان آژانس به سایت غنی سازی اورانیوم در نظنز و تاکید بر ارائه تضمین از جانب واشنگتن برای عدم خروج دوباره از برجام (فشارهای سیاسی و فنی برای عقب نشاندن آمریکا از شرط همکاری های آینده و قید کردن آن در متن توافق وین)و فعال کردن نیروهای نیابتی خود در عراق،سوریه و یمن برای تحت فشار قراردادن آمریکا و نه برهم زدن بازی.البته ایران از این بازی تاکتیکی استقبال می کند چرا که به این برداشت کلی رسیده است که زمان به سود این کشور و به زیان آمریکا است اما چرا؟همه چیز به نقطه گریز ایران باز می گردد.

ایران با انباشت حدود 3هزار و 241 کیلوگرم اورانیوم غنی شده(طبق برجام ایران مجاز به داشتن 202 کیلوگرم اورانیوم غنی شده بود)نقطه گریز خود را از یکسال برجام تقریبا به حدود 2ماه رسانده است.(ایران با راه اندازی سانتریفیوژهای پیشرفته خود پس از خرابکاری نطنز تا کنون 6.5 کیلو گرم اورانیوم 60درصدی نیز تولید کرده است)در این میان برداشت غرب این است که اگر تهران همین مسیر را ادامه دهد احتمالا می تواند خیلی زود نقطه گریز را به یک ماه هم برساند.از طرف دیگر در محاسبه زمانی ایران این نکته کلیدی وجود دارد که دولت بایدن در حال تغییر شفیت بزرگ در سیاست خارجی خود و تغییر کانون آن از خاورمیانه به شرق آسیا است و بدلیل همین ملاحظه قدرت ریسک پذیری اش به شدت افت کرده است.

با این اوصاف و استقبال ایران از بازی متقابل تاکتیکی بسیار بعید به نظر می رسد که حداقل تا روی کار آمدن دولت رییسی توافقی حاصل شود؛البته دولت بایدن نیز به نظر می رسد تا قبل از شروع به کار این دولت عزمی برای تبدیل کردن بازی تاکتیکی به بازی راهبردی و اعمال فشارهای همه جانبه بر تهران و خروج از مذاکرات نداشته باشد(این بازه زمانی حداقل تا پایان ماه سپتامبر تداوم خواهد داشت)اگرچه مشکل اصلی تهران با واشنگتن در مورد بند همکاری های آینده است،اما چالش های فرعی دیگری نیز در مذاکرات به چشم می خورد.اول اینکه آمریکا حاضر به گسترش زمان راستی آزمایی لغو تحریم ها از 48 ساعت به چند هفته نیست . طرف آمریکایی احتمالا در این حوزه خاص دو گزینه را روی میز گذاشته است.

اول لغو یا تعلیق یکباره تحریم ها توسط آمریکا و سپس 48 ساعت راستی آزمایی آن توسط تهران و دوم لغو گام به گام تحریم ها و بازگشت متناظر طرفین به تعهدات خود.دوم اینکه در حوزه تحریم های برجای مانده همچنان نام چند بانک،کشتی و نهادهای بزرگ اقتصادی (با لغو تحریم بانک مرکزی ذیل قانون پاتریوت موافقت کامل شده است) و برخی افراد باقی مانده است و این برای ایران غیر قابل پذیرش است.

با این همه به نظر نمی رسد این بازی فشار متقابل تاکتیکی تا ابد پایدار باقی بماند و احتمالا طرفین از ماه اکتبر بازی را به حوزه فشارهای راهبردی اشاعه خواهند داد (در صورت عدم توافق تا پایان سپتامبر).اقدامات راهبردی آمریکا را می توان به شکل طیفی مورد پیش بینی قرار داد:اقدام حداقلی؛ تحریم های مشترک امریکا و اروپا علیه حوزه نفتی ایران و چند پالایشگاه خاص چین که از ایران اقدام به خرید نفت کرده اند(چین از ماه مارس تا به امروز روزانه 950 هزار بشکه نفت از ایران خریداری کرده است)اقدام حداکثری فعال کردن مکانیسم اسنپ بک و بازگشت همه قطعنامه های قبل از 2231 توسط اروپا و قرار گرفتن دوباره ایران ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد و در حوزه میدانی نیز اقدامات خرابکارانه و حتی ضربه به تاسیسات هسته ای ایران که در چارچوب بازی بر لبه پرتگاه قابل تعریف است.(از این حیث مانور مشترک آمریکا،بریتانیا و اسراییل در ایتالیا در ماه گذشته قابل توجه است)اما در مقابل دست ایران نیز خالی نیست.

ایران ظرف چند  ماه گذشته غنی سازی اورانیوم را از سطح پایین(5درصد) ابتدا به سطح بالا رساند(20درصد)و در دو ماه گذشته آن را به سطح بسیار بالا(بالاتر از 60درصد)رسانده است.

این سطح می تواند در ماههای آینده به بالای 90 درصد هم برسد.همچنین ایران می تواند در ماههای آینده ابتدا به توافق فراپادمانی به شکل رسمی پایان دهد و در مرحله بعدی نظارت های پادمانی را بسیار محدود و در پایان بطور کلی آن را متوقف کند.در واقع آینده را این فشارهای متقابل تاکتیکی و سپس راهبردی مشخص خواهد کرد.اینکه در چه مقطع زمانی و چگونه تقطه توازنی جدید برای حصول به یک توافق شکل بگیرد؛درهاله ای از ابهام قرار دارد ولی حداقل آنچه به نظر احتمال وقوع بیشتری دارد،عدم توافق و کشاکش نیروها تا ماه سپتامبر است.در بازی های آینده بسیاری از متغیرهای داخلی در ایران و واشنگتن و همینطور عوامل منطقه ای نیز به ایفای نقش خواهند پرداخت و این بازی محدود به آمریکا و واشنگتن نمی شود و به همین دلیل هر چه به جلو حرکت می کنیم ،احتمال توافق می تواند ضعیف تر از گذشته شود.

با همه این ها، سوال بسیار راهبردی کماکان ذهن تحلیل گران و نه تصمیم سازان دو طرف را به خود جلب کرده است:زمان به سود چه کسی است؟پاسخ این سوال هر چه باشد ؛یک چیز کاملا عیان است:عبور از مرحله فشارهای تاکتیکی و ورود به عرصه فشارهای فزاینده راهبری برای هر دو طرف بسیار پرریسک است.بطور مثال اگر آمریکا و متحدان منطقه ای اش وارد پروسه خرابکاری یا نزاع علیه تاسیسات هسته ای ایران شوند؛بی گمان سطح منازعه بسیار در منطقه گسترش خواهد یافت و ممکن است آمریکا برخلاف استراتژی کلان خود در تمرکز بر چین و آزادسازی منابع از خاورمیانه دچار مشکل شود و دوباره به تله خاورمیانه بیفتد؛در مقابل اگر ایران نیز در چارچوب این اقدامات خرابکارانه بخش مهمی از اهرم مذاکراتی خود را از دست بدهد ،مشخص نیست مثل امروز از توان لازم برای اعمال فشار مذاکراتی بر آمریکا برخوردار باشد.شاید بدلیل همین ملاحظات باشد که طرفین ترجیح دهند تا ماه سپتامبر به یک توافق لازم الاجرا دست بیابند.