چرا مسکو توافق ۲۵ ساله تهران-پکن را دوست ندارد؟

به گزارش اقتصادنیوز، پس از چندسال پیگیری تهران برای پیوستن به سازمان همکاری‌های شانگهای (SCO) در بیستمین سال انعقاد این پیمان همکاری، عضویت ایران تأیید شد؛ گام بلندی که دولت سیزدهم در نخستین هفته‌های آغاز به کار خود در راستای سیاست‌خارجی شرق‌محور برداشت. هرچند با توجه به پیگیری چندساله عضویت در این سازمان، به سختی می‌توان آن را تنها ناشی از رویکرد دولت جدید تلقی کرد.

اگرچه عضویت ایران در سازمان همکاری‌ شانگهای بدون برجام غیرممکن بود (به دلیل تحریم‌های شورای امنیت)، اما حتی انعقاد توافق هسته‌ای در سال ۲۰۱۵ نیز نتوانست درهای شانگهای را به روی تهران بگشاید، چراکه به طور غیرمنتظره‌ای تاجیکستان مخالفت کرد. اما در نشست امسال که دست بر قضا در دوشنبه، پایتخت تاجیکستان برگزار شد، با تلاش روسیه‌ای که پیش‌تر چندان مایل به پذیرش عضویت تهران نبود،‌ درخواست ایران برای عضویت دائم در SCO پس از تقریباً ۱۵سال به تأیید اعضای دائم این ائتلاف منطقه‌ای رسید.

نقش مسکو در ورود تهران به شانگهای؛ از مخالفت تا میانجیگری

تهران در سال 2005 در سازمان همکاری شانگهای وضعیت ناظر را دریافت کرد و پس از آن در سال 2008 درخواست عضویت دائم کرد. با این حال، تا سال 2015 ، ایران به دلیل تحریم های بین المللی موجود نمی‌توانست در این سازمان پذیرفته شود.  طبق قوانین سازمان همکاری شانگهای، کشوری که تحت تحریم شورای امنیت سازمان ملل متحد است نمی‌تواند به عضویت آن درآید. این تحریم ها در سال 2015 هنگامی که توافق برجام به دست آمد، لغو شد.

به باور کارشناسان از جمله مزیت‌های گسترده توافق مهم برجام که باعث شد ایران به جای مقابله به مثل وبا آمریکا و خروج از برجام، صبر استراتژیک پیشه کند و همچنان در توافق بماند، ملزومات و محصولات قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت (قطعنامه تأیید برجام در سازمان ملل) بود که تمام قطعنامه‌های سهمگین و الزام‌آور قبلی این شورا علیه ایران را لغو کرد. و اگرچه عضویت ایران در شانگهای بدون برجام غیرممکن بود اما حتی برجام نتوانست درهای شانگهای را به روی تهران بگشاید. چراکه به طور غیرمنتظره‌ای، تاجیکستان برنامه ایران را مسدود کرد، و هرچند دوشنبه مدتها بین همه کشورهای SCO هماهنگ‌ترین روابط را با ایران داشت، اما ناگهان، تهران را به حمایت از حزب رنسانس اسلامی تاجیکستان متهم می‌کرد.

با این حال ظاهراً از مدتی پیش با میانجی‌گری روسیه، موضوع میان دو طرف حل و فصل شد. بسیاری از کارشناسان معتقدند فعالیت پیشگیرانه مسکو منجر به تعدیل موضع تاجیکستان و هموار شدن مسیر ورود تهران به شانگهای شده است.

در نشست 17 سپتامبر سران کشورهای عضو بلوک روسیه و چین با تلاش مسکو توافق کردند که درخواست چندین‌ساله ایران برای عضویت را پیش ببرند. شورای آتلانتیک، تصمیم برای تأیید عضویت تهران را نشان دهنده روابط رو به رشد ایران و روسیه می‌داند. لی چون سیم، استادیار دانشگاه خلیفه امارات و محقق موسسه خاورمیانه، به همراه نیکول گراجوسکی عضو مرکز علوم و امور بین‌الملل بلفر در دانشگاه هاروارد و کاندیدای دکترای روابط بین‌الملل در دانشگاه آکسفورد، در مقاله‌ای با عنوان «روسیه از عضویت ایران در SCO چه به دست می‌آورد؟» به تفسیر و تحلیل این موضوع پرداخته‌اند.

در این مقاله آمده است: «به عنوان بخشی از تاکید ایران بر روابط با شرق - سیاستی که در بحبوحه توقف مذاکرات بر سر احیای توافق هسته ای 2015 انگیزه بیشتری دریافت کرده است - مشارکت این کشور در سازمان همکاری شانگهای با هدف آن برای تعمیق و نهادینه کردن روابط با چین و چین مرتبط است. روسیه. در حالی که روابط ایران با چین در چارچوب سازمان همکاری شانگهای بسیار مورد توجه قرار گرفته است، اهمیت این سازمان برای روابط روسیه و ایران هنوز مورد مطالعه قرار نگرفته است».

نوسان رویکرد مسکو درباره تهران

در چارچوب سازمان همکاری شانگهای، روسیه بین اتخاذ موضع مبهم در مورد عضویت ایران و ایفای نقش به عنوان برجسته ترین مدافع ایران در نوسان است. در حالی که مسکو ریاست دوره ای سازمان همکاری شانگهای در اجلاس سال 2009 را بر عهده داشت، ایران پیش بینی کرد که وضعیت ناظر خود را به عضویت کامل ارتقا دهد. با این حال، روسیه از درج درخواست عضویت تهران به عنوان دستور کار در این اجلاس منصرف شد.

مسکو از ارتباط نزدیک‌تر با تهران، به‌ویژه به دلیل رویارویی‌های محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهور وقت با غرب بر سر برنامه هسته‌ای جنجالی‌اش، متحمل هزینه‌های اعتباری بیشتری شد. این همچنین در زمانی رخ داد که اولویت سیاست خارجی روسیه از سرگیری روابط خود با واشنگتن بود. در سال 2010، سازمان همکاری شانگهای معیار جدیدی را برای عضویت معرفی کرد که کشورهای مشتاق عضو را که تحت تحریم شورای امنیت سازمان ملل متحد (UNSC) بودند، کنار گذاشت. این واقعیت که چند روز قبل از اجلاس سال 2010، روسیه و چین از قطعنامه 1929 شورای امنیت سازمان ملل که تحریم‌های اقتصادی فلج‌کننده‌ای را علیه ایران اعمال می‌کرد، حمایت کردند، نشان می‌دهد که این اقدام علیه تهران بوده و ادعا می‌شود که روسیه با هدف بهبود روابط آمریکا و روسیه حمایت می‌کند.

 در سال 2015 با انعقاد توافق برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) که منجر به کاهش تحریم های چندجانبه علیه ایران شد، روسیه آمادگی خود را برای پذیرش ایران در سازمان همکاری شانگهای پس از روند پذیرش هند و پاکستان اعلام کرد. در حالی که چالش‌های رویه‌ای گسترش عضویت به هند و پاکستان ممکن است روند را کند کرده باشد، مخالفت سرسخت تاجیکستان با عضویت ایران، مانع اصلی پس از امضای برجام بود.

در نشست سال 2016 سازمان تاشکند، با وجود رفع تحریم‌های شورای امنیت، عضویت ایران حتی مورد بحث قرار نگرفت و رسانه‌های ایرانی گزارش دادند که محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه وقت، در اعتراض به این اقدام، اجلاس را ترک کرد. بیانیه یک دیپلمات ناشناس روس در آن زمان فاش کرد که تاجیکستان به دلیل اختلافات دوجانبه با عضویت ایران مخالفت کرده است. اینها شامل اتهاماتی مبنی بر حمایت تهران از فعالیت های حزب ممنوعه رنسانس اسلامی تاجیکستان و همچنین مطالبه تهران مبنی بر اینکه دوشنبه بیش از 2 میلیارد دلار در بانک های تاجیکستان را توسط یک تاجر ایرانی دستگیر شده در سال 2013 ربوده است.  روسیه که از روابط نزدیک با دوشنبه و تهران برخوردار است، احتمالاً به عنوان واسطه بین دو کشور عمل کرده است که با گرم شدن روابط به اوج خود رسید.

ایران همچنین بخشی از پروژه جاه طلبانه اوراسیا بزرگ روسیه بوده است، چارچوبی مبهم و توسعه نیافته برای تقویت یکپارچگی ژئوپلیتیکی و اقتصادی در سراسر منطقه.

سخنرانی مجازی پوتین در اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای در سپتامبر نشان داد که «روسیه از تصمیم برای آغاز روند عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای به دلیل مشارکت قبلی خود در سازمان همکاری شانگهای و نقش یک بازیگر محوری در اوراسیا حمایت می‌کند» و افزود: «الحاق ایران به سازمان همکاری شانگهای بدون شک به تقویت این سازمان و اقتدار بین المللی آن کمک می‌کند.» فراتر از تلاش‌های روسیه برای ادغام، مسکو به ایران به عنوان یک بازیگر مهم در امنیت منطقه می‌نگرد.

در سطح منطقه ای، روسیه به طور سنتی ایران را به عنوان یک نیروی تثبیت کننده در برابر چالش ها و تهدیدهای مشترک مانند قاچاق مواد مخدر، تروریسم و جنایات فراملی می داند.

در حدود سال 2007، سازمان همکاری شانگهای به کشورهای ناظر اجازه داد تا در جلسات وزیران، گروه های کاری، و بدنه اصلی آن، ساختار منطقه ای ضد تروریسم، شرکت کنند که به ایران اجازه داد در برخی از زمینه های فوق الذکر به اشتراک گذاری اطلاعات محدودی داشته باشد: قاچاق مواد مخدر، افراط گرایی و تروریسم.

تلاش‌های روسیه و سازمان همکاری شانگهای برای میانجی‌گری در افغانستان مکرراً بر اهمیت مشارکت بازیگران منطقه‌ای در این پروسه تأکید کرده‌اند. اگرچه میانجیگری به رهبری روسیه پس از نتایج ناچیز کنفرانس سازمان همکاری شانگهای در مورد افغانستان در سال 2009، شتاب خود را از دست داد.

این امر با تسلط طالبان بر افغانستان در اواسط ماه اوت و ظهور دولت اسلامی عراق و الشام خراسان تغییر کرد که مشارکت بیشتر ایران، روسیه و سازمان همکاری شانگهای در ثبات افغانستان را تسریع کرد. به عنوان مثال، در اواخر سال 2016، تهران و مسکو میزبانی مذاکرات با طالبان را آغاز کردند، در حالی که در سال 2017، سازمان همکاری شانگهای برای احیای گروه تماس سازمان همکاری شانگهای-افغانستان (که در ابتدا در سال 2005 برای ارائه یک قالب گفتگوی موازی برای افغانستان با کشورهای عضو و ناظران تأسیس شد، اقدام کرد. اما در سال 2009 منحل شد).

از دید روسیه، افغانستان زمینه را برای تبدیل ایران به عضویت کامل سازمان همکاری شانگهای تقویت کرده و همچنین بر لزوم تعامل با تهران در چارچوب مذاکرات چهارجانبه روسیه، چین، پاکستان و آمریکا تأکید کرده است.

تلاش مسکو برای تجسس در روابط ایران و چین؟

در ماه اوت، علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران در پی گفتگو با نیکلای پاتروشف همتای روس خودتایید کرد که "موانع سیاسی" برای پیوستن به SCOحل شده است. یک فرستاده رئیس جمهور پوتین این موضوع را قبل از نشست سپتامبر به سازمان همکاری شانگهای تایید کرد. روسیه از آن زمان برای تصویب اسناد مربوطه که پیوستن کامل ایران، با تهران هماهنگ کرده است، آخرین مورد در 5 اکتبر، زمانی که حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران برای دیدار با همتای روس خود به مسکو سفر کرد.

به احتمال زیاد، با عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای، این بستر نهادی را برای روسیه فراهم می کند تا روابط عمیق چین با ایران را زیر نظر بگیرد.

از منظر روسیه، امضای توافقنامه همکاری بیست و پنج ساله ایران و چین در مارس 2021 - با وجود اینکه ماهیت آن کمتر از نمای آن تاثیرگذار است - در تداخل کامل با ابهامات پیرامون تمدید قرارداد بلندمدت روسیه با ایران است که در ماه مارس منقضی شد.

اینکه روسیه «عامل چین» را در تصمیم‌گیری‌های خود لحاظ می‌کند، غیرعادی نیست. به عنوان مثال، مسکو نسبت به تلاش‌های پکن برای گنجاندن ابعاد اقتصادی به سازمان همکاری شانگهای به دلیل نگرانی از اینکه این امر برای اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) به رهبری مسکو که شامل همه اعضای موسس سازمان همکاری شانگهای به جز چین است، چالشی ایجاد کند، برای روسیه پذیرفتنی نیست.

همچنین می توان بحث کرد که مسکو برای عضویت هند در سازمان همکاری شانگهای در سال 2017 تلاش کرد تا آنچه را که به عنوان نفوذ فزاینده چین در این سازمان، به ویژه در مقابل کشورهای آسیای مرکزی می دید، کاهش دهد.

تقابل و تعامل چین و روسیه در خاورمیانه

این نشان می‌دهد که حتی قبل از عضویت ایران، روابط چین و روسیه در خاورمیانه شامل عنصری از رقابت تقابل‌جویانه و همچنین همسویی تعامل‌جویانه بود.

عضویت تهران و تأثیر متعاقب آن بر مناسبات پکن و مسکو در رابطه با کشورهای خلیج فارس، احتمالاً روابط چین و روسیه در سازمان همکاری شانگهای را بیش از پیش تیره خواهد کرد.

عضویت ایران نشان دهنده یک پیروزی دیپلماتیک برای تهران و رئیس جمهور محافظه‌کار جدید این کشور است که سفرش به دوشنبه اولین سفر خارجی وی به عنوان رئیس جمهور بود.

با توجه به مانورهای دریایی سه جانبه قبلی ایران که طبق گزارش‌ها در سال‌های 2019 و 2020 با چین و روسیه برگزار شده و در اواخر سال جاری برگزار خواهد شد، ادعای [اثبات‌نشده] دخالت ایران در حملات به نفتکش‌ها و تأسیسات در خلیج فارس و توافقنامه موقت تجارت آزاد ایران با اتحادیه اوراسیا (تنها موردی که دارای یک کشور خاورمیانه است) حاکی از جایگاه بالاتر اخیر ایران در منطقه است که باعث ایجاد نگرانی قابل درک در میان کشورهای عربی خلیج فارس شده است.

چالش روسیه در دوراهی ایران و اعراب

با این حال، به نظر نمی رسد که روسیه از کشورهای عربی به سمت ایران متمایل شود. کمتر از یک ماه قبل از نشست دوشنبه، روسیه یک توافقنامه همکاری نظامی با عربستان سعودی در مسکو امضا کرد و از امارات متحده عربی - همراه با اروگوئه و بنگلادش - به عنوان یکی از اعضای بانک توسعه جدید بریکس استقبال کرد.

از آغاز سال 2021، مسکو همچنین دریافت کننده سرمایه گذاری‌های قابل توجهی در بخش های برق، املاک و مستغلات و خرده فروشی به ترتیب از امارات و قطر بوده است. در ماه ژوئن، قطر همچنین به عنوان یک کشور میهمان در مجمع بین المللی اقتصادی سن پترزبورگ روسیه که اغلب داووس روسیه نامیده می شود، پذیرفته شد.

علاوه بر این، درهمین اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای به سرعت حضور سه شریک گفتگوی جدید -(مصر، عربستان سعودی و قطر) را تصویب کردند که می تواند نفوذ ایران در سازمان همکاری شانگهای را کاهش دهد. بنابراین، کتاب بازی آزمایش شده مسکو در خاورمیانه، که به موجب آن طرف های مخالف به طور همزمان مورد حمایت قرار می گیرند، همچنان پیاده می‌شود.

با در نظر گرفتن مواضع متزلزل روسیه در مورد عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای که برای اجتناب از روایت های اجتناب ناپذیر که این گروه به عنوان یک «محور سه گانه» یا «محور سرخرطومی» ضد غرب بود، حمایت مسکو در نشست اخیر دوشنبه ممکن است به این معنا باشد که در نهایت صلح سرد در روابط آمریکا و روسیه که از زمان جنگ سرد در پایین ترین نقطه ممکن قرار دارد را پذیرفته است. 

بدبینی کرملین مطابق با استراتژی امنیت ملی روسیه است که اخیراً منتشر شده است. برای مثال، برخلاف تکرار قبلی خود در سال 2015، سند جدید هیچ گونه اشاره ای به آرمان های یک مشارکت استراتژیک فراگیر با ایالات متحده یا اروپا را از قلم نمی‌اندازد. موافقت مسکو برای آغاز مذاکرات با ایران جهت ارتقای توافقنامه موقت تجارت آزاد اوراسیا-ایران، که 50 درصد کالاهای مبادله شده را به منطقه آزاد تجاری دائمی پوشش می‌دهد، با این خط مشی سازگار است.