صعود ۱۳ پله‌ای ایران در شاخص کارآفرینی

دستیابی به رشد و رونق اقتصادی در شرایط رقابتی عصر حاضر، بدون ایجاد محیط مساعد برای ظهور و رشدکسب و کارهای کارآفرینانه و نوآور امکان‌پذیر نیست. کارآفرینی موتور رشد اقتصادی است که بدون آن رشد بهره‌وری و خلق مشاغل جدید بسیار دشوار خواهد بود. مطالعات درباره کشورها نشان می‌دهد که آموزش افراد و فرهنگ‌سازی و ایجاد وجهه مناسب برای کارآفرینان در جامعه، کافی نبوده بلکه بروز کارآفرینی نیازمند محیطی مساعد نیز هست. این یعنی، کارآفرینی پدیده‌ای فرابخشی و چندوجهی است به‌نحوی‌که از یکسو متاثر از همه ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی است و از سوی دیگر بر تمام این ابعاد تاثیرگذار است. ازاین‌رو توسعه کارآفرینی درگرو توجه به موضوعات مختلف از زوایا و جنبه‌های متعددی است.

شاخص جهانی کارآفرینی (GEI) که همه ساله از سوی موسسه جهانی توسعه کارآفرینی (GEDI) منتشر می‌شود و تصویری از تغییرات اکوسیستم کارآفرینی کشورها ارائه می‌دهد، نماگری است که سلامت اکوسیستم کارآفرینی در یک کشور را از طریق تعاملات پویا و نهادینه‌شده بین گرایش‌، توانایی‌ و اشتیاق کارآفرینی، هم در سطح فردی و هم در سطح نهادی مورد ارزیابی قرار می‌دهد. فرض‌بنیادی در تهیه این شاخص این است که کارآفرینی هرچند ماهیت رفتاری و فردی دارد اما تقریبا در صورتی امکان بروز می‌یابد که محیط به فرد اجازه بروز آن را بدهد. به‌عنوان ‌مثال اگر نیروی انسانی تحصیل‌کرده و دارای مهارت لازم برای به‌کارگیری در کسب ‌وکار مبتنی بر فرصت در جامعه به وفور وجود داشته باشد اما شرایط محیطی و نهادی جامعه به شکلی باشد که افراد نتوانند ریسک شروع کسب و کار را بپذیرند، کارآفرینی توسعه نخواهد یافت. به عبارتی پویایی کارآفرینی در هر کشور علاوه بر خصلت‌ها و ویژگی‌های افراد جامعه، درگرو محیط نهادی نیز است.

در عصر حاضر، پژوهشگران حوزه سیاست‌گذاری کارآفرینی معتقدند کشورها با تعداد زیادی کارآفرین (به معنای کسب‌وکار جدید یا خوداشتغالی) نمی‌توانند به رشد و توسعهاقتصادی دست یابند بلکه نیازمند اکوسیستم کارآفرینی متناسب هستند تا بتوانند به این مهم برسند. هر اکوسیستمی شامل تعدادی زیرسیستم به هم وابسته است که باهم در تعاملند، بر یکدیگر اثرگذارند و در جهت برآوردن هدفی با یکدیگر تعامل می‌کنند. در اکوسیستم کارآفرینی وجود ذی‌نفعان و همکاری متقابل آنها با یکدیگر سبب ایجاد شرایط مناسب برای فعالیت‌های کارآفرینانه و توسعه کسب و کارهای جدید می‌شود. منظور از ذی‌نفع هر نهادی است که به‌طور بالفعل یا بالقوه حامی و مشوق کارآفرینی است. ارگان‌های دولتی، دانشگاه‌ها، انجمن‌های کسب و کار، تشکل‌های بخش خصوصی، سرمایه‌گذاران، بانک‌ها، کارآفرینان، مراکز رشد، مراکز شتاب‌دهنده، رهبران اجتماعی، مراکز تحقیقاتی، نمایندگان نیروی کار، وکلا و ... از ذی‌نفعان اکوسیستم کارآفرینانه هستند.

ازاین‌رو شاخص جهانی کارآفرینی با این رویکرد تلاش دارد نگاهی دقیق به‌سلامت اکوسیستم‌ کارآفرینی کشورها بیندازد. مزیت این شاخص نسبت به سایر روش‌های سنجش در این است که این شاخص با توجه به تعاملات سطح فردی و سطح نهادی کارآفرینی، چشم‌اندازی نسبتا دقیق‌ از قوت‌ها و تنگنا‌های اکوسیستم کارآفرینی کشورها ارائه می‌دهد. ازآنجاکه زمینه نهادی تنظیم‌کننده رفتارهای فردی است، بنابراین برای درک اکوسیستم کارآفرینی لازم است هم به تعاملات درونی و هم تعاملات میان این دو سطح توجه شود.

جایگاه ایران در میان کارآفرینان جهان

بر اساس گزارش شاخص جهانی رتبه کارآفرینی ایران در سال ۲۰۱۸ با افزایش ۱۳ رتبه‌ای در میان ۱۳۷ کشور جهان ۷۲ است و همچنین در منطقه منا ۱۱ (در سال ۲۰۱۸ بحرین از منطقه منا خارج‌شده و جزو کشورهای منطقه اقیانوسیه قرارگرفته است) که در مقایسه با سال قبل ۳ رتبه بهبود یافته است. همچنین ایران ۷/ ۴ بهبود امتیاز را در سال ۲۰۱۸ تجربه کرده و از این منظر پنجمین کشور جهان در بهبود امتیاز است. اما متاسفانه، گلوگاه‌های موجود در اکوسیستم کارآفرینی کشور کماکان در وضعیت نامطلوبی به سر می‌برند. این شواهد حاکی از نامتناسب بودن فضای اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی کشور و انگیزه‌های کارآفرینی فردی در سطح جامعه است که با اتخاذ سیاست‌هایی در سطح کشور قابل بهبود است.

بر اساس اطلاعات گزارش جهانی کارآفرینی، امسال ایران افزایش چشمگیری در امتیاز شاخص فرعی گرایش کارآفرینانه (ATT) نسبت به سال قبل را تجربه می‌کند، این افزایش ناشی از تغییر ناگهانی در رکن مهارت راه‌اندازی کسب‌وکارهای نوپا است. گرایش کارآفرینانه تحت تاثیر ارکان درک فرصت، پذیرش ریسک، شبکه‌سازی، مهارت راه‌اندازی کسب‌وکارهای نوپا و پشتیبانی فرهنگی است.  ارکان درک فرصت، پذیرش ریسک و پشتیبانی فرهنگی از گلوگاه‌های اساسی اکوسیستم کارآفرینی کشور در این بخش هستند.دولت با معرفی کارآفرینان و موفقیت‌های آنها در مناطق مختلف به جامعه، ایجاد قوانین ورشکستگی منعطف، کاهش نگرش منفی افراد جامعه نسبت به شکست کارآفرینان و معرفی هر چه بیشتر ارزش‌های ایجاد شده توسط کارآفرینان در سطح جامعه می‌تواند این گلوگاه‌ها را به فرصت تبدیل کند.

شاخص فرعی توانایی کارآفرینانه (ABT) شامل ارکان رقابت، سرمایه انسانی، جذب فناوری و کسب‌وکار مبتنی بر فرصت است. رکن رقابت ازجمله ارکان چالش‌برانگیز در اکوسیستم کارآفرینی کشور در سال ۲۰۱۸ است. این رکن شامل متغیر فردی (رقبا) و متغیرهای نهادی (غلبه بر بازار و مقررات) است. از سیاست‌هایی که برای خروج از بحران در این رکن مطرح است حذف سیاست‌های انحصاری و ضد رقابتی در کشور و همچنین تشویق کارآفرینان به تشخیص فرصت‌هایی در بازار که منحصربه‌فرد بوده یا مغفول مانده‌اند. رکن جذب فناوری در این بخش عملکرد بهتری را نسبت به بقیه ارکان نشان داده است. در ارتباط با این رکن دولت با حمایت از برنامه‌های حوزه‌های علم، فناوری، مهندسی و ریاضیات (STEM) و همچنین کارآفرینان با رصد کردن فناوری‌های مرتبط با حوزه کسب و کارشان و روندهای آنها می‌توانند در تقویت بیشتر این رکن بکوشند.

شاخصی که نسبت به سال گذشته تغییر چشمگیری نداشته است، اشتیاق کارآفرینانه (ASP) است. نوآوری محصول، نوآوری فرآیند، رشد بالا در کسب‌وکار، بین‌المللی‌سازی و سرمایه‌گذاری ریسک‌پذیر ارکان این شاخص هستند. همان‌گونه که گزارش‌های ۲۰۱۷ GEI و ۲۰۱۸ GEI نشان می‌دهند، نوآوری محصول، نوآوری فرآیند و بین‌المللی‌سازی ارکان ناکارآمد این شاخص هستند. نوآوری محصول شامل متغیر فردی (محصول نوآورانه) و متغیر نهادی (انتقال فناوری) است. چالش مربوط به نوآوری محصول مربوط به متغیر فردی این رکن (محصول نوآورانه) است. پیش از این کشورهای توسعه‌یافته منبع تولید کالاهای جدید بودند، اما امروزه کشورهای در حال توسعه کالاهایی را تولید می‌کنند که به‌طور چشمگیری ارزان‌تر از مشابه غربی آنها است و به راحتی در بعضی از صنایع می‌تواند با مشابه غربی خود رقابت کنند. کارآفرینان ایرانی حتی با ایجاد خدمات و محصولات نو در بازارهای محلی و منطقه‌ای خود (نوآوری‌های تقلیدی) می‌توانند موجب بهبود این رکن شوند. همچنین دولت نیز با تقویت همکاری تحقیقاتی بین صنعت و دانشگاه و حمایت از مالکیت فکری می‌تواند به این رکن کمک کند.

دو رکن ناکارآمد دیگر در اشتیاق کارآفرینانه، نوآوری فرآیند و بین‌المللی‌سازی هستند. نوآوری در فرآیند، روش‌ها، سیستم‌ها، تجهیزات، مهارت‌ها و رویه‌های جدید را نشان می‌دهد که منجر به تولید یک خدمت یا محصول می‌شوند؛ متغیر فردی این رکن، فناوری جدید و متغیر نهادی آن علم است. علم شامل متغیرهای «هزینه ناخالص داخلی در تحقیق و توسعه (GERD)»، «کیفیت نهادهای علمی و پژوهشی» و «گستره دسترسی به مهندسان و دانشمندان» است. در ایران ۲۰۱۸ وضعیت هزینه ناخالص داخلی در تحقیق و توسعه نامطلوب است و با سطح بهینه فاصله دارد. رکن چالش‌برانگیز دیگر بین‌المللی‌سازی با دو متغیر صادرات (در سطح فردی) و پیچیدگی اقتصادی (در سطح نهادی) است. بین‌المللی‌سازی میزان توانایی بنگاه در ورود به بازارهای جهانی را نشان می‌دهد. عملکرد کشور در این رکن نیز ناکارآمد است. مطالعات نشان می‌دهد، گلوگاه اکوسیستم کشور در متغیر فردی این شاخص، صادرات است و با ایجاد چشم انداز‌های روشن در توسعه کسب و کار و ایجاد مشوق‌هایی برای صادرات در بین کارآفرینان می‌توان این متغیر را متحول ساخت.