خیابانی که به نام مصدق هست و نیست!

به گزارش اقتصادنیوز به نقل از روزنامه قانون ،در تقویم رسمی کشور دو تاریخ 28مرداد و 29اسفند، برای مردم ایران همواره یادآورمبارزات مردی خواهد بود که تاریخ توان پاک کردن آن را از صفحات خویش هرگز نداشته است. 

محمد مصدق، نماینده چند دوره مجلس شورای ملی و نخست‌وزیر ایران در سال‌های 30 تا 32 بود که در نتیجه تلاش‌های او، نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران پس از سال‌ها بهره‌کشی تبعیض‌آمیز و استعماری از سوی دولت بریتانیا، در 29اسفندسال 29 به ثمر رسید. 

اما بعدها مانند سرانجام تلخ قصه مردان بزرگ این سرزمین، مصدق نیز با یک کودتای نظامی، از سوی دربار پهلوی و با حمایت سازمان‌های اطلاعاتی انگلستان وآمریکا در 28مرداد سال 32از کار برکنار شد و محمد رضا شاه پهلوی، که در 25 مرداد به بغداد و سپس رم گریخته بود، بار دیگر به ایران بازگشت. 

خدمات محمدمصدق به ایران هرگز تنها به نهضت ملی شدن صنعت نفت ختم نمی شود و باید گفت که این نهضت تنها بخشی از خدمات وی به ایران بوده است.

با پیروزی انقلاب اسلامی در سال 57 برای یادآوری و قدردانی از خدمات محمدمصدق، از سوی مردم به صورت کاملا خودجوش نام خیابان پهلوی که مهم‌ترین و طولانی‌ترین خیابان تهران و خاورمیانه بود به مصدق تغییر یافت. 

اما آن گونه که روایت است چندی بعد عده‌ای از مخالفان محمد مصدق تابلو نام او را کنده و خواستار تغییر نام مصدق به آیت‌الله کاشانی شدند زیرا طرفداران هر یک به نقش حداکثری فرد مورد نظر خود در ملی شدن صنعت نفت اعتقاد داشتند و درنهایت هر دو نام پیشنهادی (مصدق و کاشانی) از طولانی‌ترین خیابان پایتخت حذف و این خیابان به نام حضرت ولیعصر(عج) نام‌گذاری شد.

از آن زمان‌ها تا آغاز کار شورای شهر کنونی تهران، یکی از خواسته‌های مردم این شهر نام‌گذاری یکی از خیابان‌های تهران به نام دکتر محمد مصدق بود که در 22اسفند96 و پیش از روز نهضت ملی شدن صنعت نفت با رای شورا، خیابان نفت به خیابان محمدمصدق تغییرنام داد.

اما از همان لحظات ابتدایی که خبر این تصمیم‌گیری و رای مثبت شورای شهر روی خبرگزاری‌ها درج شد، شاهد واکنش‌های منفی و انتقادات مختلفی از سوی مردم و کارشناسان مسائل شهری بوده‌ایم.

نقش هویت تاریخی در نام‌گذاری خیابان

در تمام شهرهای جهان، خیابان​‌ها ومیادین با نامی که بر خود دارند برای شهروندان قابل شناسایی و تفکیک است. 

بسیاری از این نامگذاری‌ها بر مبنای وقایع و رخدادهای اجتماعی و تاریخی صورت می‌پذیرد وهمین نامگذاری‌ها بخشی از هویت​ اجتماعی شهروندان یک شهر را شکل می‌دهد. 

بسیاری از این اسامی به‌ واسطه یک رخداد مهم که در گذشته در آن محل اتفاق افتاده، روی محلات و خیابان نهاده شده است و بسیاری از مواقع به خاطر گذشت زمان، علت اصلی این نامگذاری به فراموشی سپرده می شود و تنها می توان از ساکنان قدیمی آن علت این نامگذاری را جست‌وجو کرد. 

برخی از این اسامی نیزاز سوی اهالی آن محل انتخاب شده و همچنان بعد از گذشت سال‌ها در ذهن مردم باقی مانده است.

بنابراین میزان ماندگاری یک اسم برخیابان، بسته به اهمیت آن اتفاق تاریخی یا اثر‌گذاری فردی است که نام او را روی خیابان یا محل سکونت وی گذاشته شده است. 

این اثرگذاری حتی آن​قدر زیاد است که بعد از گذشت زمان طولانی و با وجود نام‌گذاری جدید، همچنان اهالی کوچه و بازار نام آن خیابان یا محل را به اسم قدیمی آن می‌شناسند.

به طور کلی باید باور داشت که نام‌گذاری خیابان‌ها و عناصر در یک شهر نقشی بسیار مهم در حفاظت و نگهداری از حافظه تاریخی مردم یک شهر یا کشور دارد.

به طور حتم برخی از وقایع و شخصیت های تاریخی یک کشور نیز با تغییر نام آن خیابان نابود نخواهند شد اما گاهی مردم به سبب احساس احترام به آن شخصیت تاریخی، خواهان نامیدن مهم‌ترین معبر شهر خویش به نام او هستند و به طور حتم ضرورت نام گذاری خیابانی به اسم محمد مصدق چیزی جز این نبوده است.

مصدق، نام خیابانی در قاهره مصر

شاید بسیاری از اینکه در قاهره مصر خیابانی به نام محمدمصدق وجود دارد بی خبر باشند اما همین مساله خود گواه جایگاه ویژه شخصیتی وی در سایر کشورها است. 

در خصوص چگونگی نام‌گذاری خیابانی در قاهره به نام مصدق این مردی استعمارستیز، روایت‌های مختلفی وجود دارد اما شاید مهم‌ترین این روایت‌ها حکایت جمال عبدالناصر، رهبر ملی‌گرای مصر است که پس از کودتا و از میان برداشتن پادشاهی مصر و آوردن جمهوری به این کشور، همیشه عقاید مصدق را تمجید کرده بود و ملی شدن کانال سوئز را با الهام از ملی شدن نفت ایران از سوی محمد مصدق می‌دانست. 

حال باتوجه به این جایگاه تاریخی، در ایران تا پیش از نام‌گذاری خیابان نفت به مصدق، خیابان و میدانی به اسم و یاد محمدمصدق در شهرتهران وجود نداشت.

خیابان مصدق طرح شده در تمام ادوار

همزمان با سالروز کودتای 28 مرداد 32،دوستداران محمدمصدق همواره به انتقاد از عدم نامگذاری خیابانی به نام مصدق پرداخته‌اند و بر این باور هستند که پس از گذشت بیش از نیم قرن حال برای همگان کاملا روشن شده که آمریکا و انگلستان دشمن مصدق بودند و حق اوست که به عنوان یک میهن پرست، خیابانی به نامش ثبت شود.

پیشنهاد نامگذاری خیابانی به نام «دکتر محمد مصدق»، به شورای اول شهر تهران بازمی‌گردد، اما عمر این شورا و اتفاقاتی که پیرامون آن رخ داد به بررسی این پیشنهاد قد نداد تا اینکه تعدادی از اعضای شورای سوم شهر تهران باز تلاش کردند یکی از خیابان‌های تهران را به نام «مصدق» بگذارند اما در ‌نهایت آن‌ها هم راه به جایی نمی برند.

شورای شهر چهارم در آن زمان توپ نام‌گذاری خیابانی به نام محمد مصدق را در حالی در زمین وزارت نفت انداخت که به گفته شاکری به نقل از ایسنا، طی نامه‌ای از سوی کمیسیون نام‌گذاری شورای شهر تهران به زنگنه وزیر نفت پیشنهاد می‌شود از آنجا که مصدق در حوزه نفت زحمات زیادی کشیده، ساختمان مرکزی وزارت نفت در خیابان طالقانی را به نام مصدق نام‌گذاری کنند اما مسئولان وزارت نفت با این نامگذاری موافقت نمی‌‌کنند.

پس از آن موضوع نام‌گذاری خیابان به نام مصدق باز مسکوت می‌ماند تا آنکه در آخرین جلسه شورای شهر در سال 95 به گفته انصاری، با پیشنهاد چمران رییس شورای شهر تهران، تغییر نام خیابان نفت به نام دکتر مصدق با 15 امضا تقدیم هیات رییسه می‌شود.

خیابانی به‌نام مصدق در شورای شهر جدید

با آغاز به کار شورای شهر پنجم، همچنان نام‌گذاری خیابانی به نام دکتر محمد مصدق مطرح می شود. 

در ابتدا کمیسیون فرهنگی شورای شهر تهران با نظرسنجی‌های عمومی پیشنهاد تغییر نام خیابان کارگر شمالی به مصدق را می‌دهد که مورد استقبال شدید مردم در شبکه‌های اجتماعی قرار می‌گیرد و در پاسخ به نگرانی افرادی که نگران تضییع حق و حقوق کارگران هستند، همان زمان حجت نظری در گفت و گو با« قانون» گفت:« میدان راه آهن تا میدان انقلاب را هم با حذف پسوند جنوبی به نام خیابان کارگر بنامیم. 

با این کار هم نام خیابان کارگر حفظ می‌شود و هم نام کارگر شمالی که هنوز برای آن خیابان بعد از گذشت چندین سال جا نیفتاده بود، تغییر می‌کند و به نام مرحوم مصدق نام‌گذاری می شود». 

همچنین نظری در ادامه برای مناسب بودن خیابان کارگرشمالی به خیابان مصدق به خیابان دکتر فاطمی اشاره می کند و جمشید آباد که شلوغی‌های کودتای 28 مرداد در آن اتفاق افتاد و ادامه می‌دهد:« ما فکر کردیم کارگرشمالی وجاهت دارد تا نام مرحوم مصدق را براین خیابان بگذاریم که شاهد اتفاق‌های تاریخی دوره هم نام او بوده است. 

ضمن اینکه در جنوب این خیابان، میدان انقلاب است که در اقدامات مرحوم مصدق برای ملی شدن صنعت نفت بسیار تاثیر گذار بود».

اما با همه موافقت‌ها با خیابان کارگرشمالی ناگهان ورق برمی‌گردد و خیابان نفت جایگزین کارگر شمالی می‌شود.

در نهایت مطالبه نام‌گذاری خیابانی در پایتخت به نام «مصدق» که از حدود ٤٠ سال قبل تاکنون با انواع دیدگاه‌های اجتماعی چپ و راست متوقف ماند، محقق شد و با رای ١٩ نفر از اعضای شورای شهر دوره پنجم تهران، خیابان «نفت» در منطقه سه تهران به‌صورت رسمی به «محمد مصدق» تغییر یافت.

تصمیم‌گیری غیرکارشناسی شورا برای مصدق

اکنون چندماهی است که از رای‌گیری و تصمیم نهایی شورای شهر تهران برای نام گذاری خیابان مصدق به جای خیابان نفت می‌گذرد و همچنان از نگاه مردم، انتخاب خیابان نفت بر خلاف کارگرشمالی جزو بدترین گزینه‌های ممکن برای این تصمیم‌گیری بوده است. 

در همین رابطه گیتی اعتماد، استاد شهرسازی   گفت:«به طور حتم برای نام‌گذاری خیابانی به اسم هر یک از مشاهیر و بزرگان، موقعیت مکانی و جغرافیایی آن خیابان دارای اهمیت ویژه ای است و بسته به نوع مکانی که برای نام گذاری انتخاب می‌شود آن خیابان باید بتواند در شأن و مقام آن شخص بوده و تاحدودی یادآور خدمات او برای مردم باشد و خیابان نفت به هیچ عنوان شایسته نام گذاری مرحوم دکتر مصدق نبود ».

یکی از اساتید شهرسازی دانشگاه تربیت مدرس نیز   به ابعاد مختلف شخصیتی محمد مصدق اشاره کرده و گفت: « اگر انتخاب خیابان نفت برای نام گذاری اسم دکتر مصدق به دلیل خدمات وی در ملی کردن صنعت نفت است، باید گفت که این انتخاب باز هم اشتباه بوده زیرا خدمات آن مرحوم تنها شامل نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران نیست بلکه ابعاد وجودی ایشان بسیار فراتر از این موارد بوده و شورای شهر تهران متاسفانه سایر خدمات دکتر مصدق را در نظر نگرفته است. 

به طور مثال، ایشان سال ها نخست وزیر برجسته کشور بوده اند و می توانستند خیابانی که ساختمان نخست وزیری سابق ایران در آن قرار گرفته را به نام دکتر مصدق نام‌گذاری کنند. 

اما خیابان نفتی که به مصدق تغییر یافته خیابان بی اهمیتی در شهر تهران است که شاید تنها اهمیت آن، قرارگیری موسسه روزنامه اطلاعات در آن است. 

خیابانی خلوت و کم رفت و آمد که حتی کمترآن را در جست و جوی روزانه و یافتن نشانی‌های مردم کوچه و بازار می‌توان شنید ».

محمدتقی رهنمایی، استاد جغرافیای شهری دانشگاه تهران نیز انتخاب خیابان نفت به اسم دکتر مصدق را انتخابی اشتباه از سوی شورای شهر تهران می داند و در این رابطه  گفت:« با نام‌گذاری کردن یا نکردن یک خیابان به اسم شخصیت‌ها ی بزرگ آن‌ها هرگز از نگاه مردم و در تاریخ کوچک یا بزرگ‌ترنخواهند شد و باید یادآور بود که بسیاری از همین نام گذاری ها که به سرعت از سوی مدیران شهری انجام می‌شود به همان سرعت هم اگر براساس خواست مردم نباشد نام‌شان تغییر خواهد یافت.

بنابراین قبل از همه، مدیران و مسئولان شهری باید بدانند که خواست مردم چیست؟ و این مردم هستند که در این شهرها زندگی می کنند و آن ها باید بگویند که دوست دارند چه نامی بر کوچه و خیابان‌های‌شان گذاشته شود. 

برای مثال، پس ازپیروزی انقلاب اسلامی خود مردم بودند که اسم خیابان پهلوی را به خیابان محمد مصدق تغییر دادند. گاهی نیز شاهد آن هستیم خیابانی به نام دیگری نام‌گذاری می شود اما هرگز مردم از نام جدید آن استفاده نکرده و همچنان از اسامی قدیم آن خیابان و میدان و ... استفاده می کنند و به طور کلی باید گفت که انتخاب خیابان نفت که خیابانی فرعی و درجه چهارتهران است به نام مرحوم مصدق در شأن ایشان نبوده است».

رهنمایی در ادامه ضمن تاکید بر اینکه خیابان ها و میادین شناسنامه‌های شهرهستند، افزود: « برای نام‌گذاری خیابان‌ها و میادین به اسم مشاهیرکشور در شهری مانند تهران، شاید بهترین کار جست‌وجو و یافتن خیابان‌هایی با هویت تاریخی اما دارای نام‌هایی بی هویت در دل شهر است. 

مانند میدان حسن آباد که در تقاطع خیابان امام خمینی (سپه) با خیابان حافظ و خیابان وحدت اسلامی (خیابان شاهپور) واقع شده‌است ».

شاید در ظاهر امر با تغییر تابلوهای خیابان نفت به مصدق، این تصور ایجاد شود که تهران از این پس خیابانی به اسم و یاد محمد مصدق دارد اما در باطن باید گفت که تجربه ثابت کرده تا زمانی‌که مردم خود نخواهند آن خیابان، کوچه، محله و میدان را به اسم مصدق یا مصدق ها بنامند هیچ‌گاه مدیران شهری با برگزاری صد ها جلسه رای‌گیری میان خود و تغییرو کوبیدن هزاران تابلو بر دیوارهای خیابان و کوچه‌های شهرها نخواهند توانست نام گذاری‌های انتخابی خود را در ذهن و وجود شهروندان خویش تغییر دهند و شاید شایسته نام مرحوم دکتر مصدق با توجه به قرارگیری خیابان دکتر فاطمی و چندین دلیل دیگرهمان کارگر شمالی باشد. قرارمان فاطمی تقاطع مصـدق.