بازی پیچیده اردوغان با غرب/ سلطان به دنبال احیای امپراتوری است؟

به گزارش اقتصادنیوز، در اجلاس اخیر بریکس در کازان روسیه، بازیگر جدیدی حضور داشت: ترکیه. یکی از مقامات کرملین ماه گذشته فاش کرد که آنکارا درخواست پیوستن به این گروه را پس از سال‌ها اصرار بر عضویت مطرح کرده است. سخنگوی حزب حاکم عدالت و توسعه (AKP) به ریاست رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه سپس پذیرفت که "فرآیند این گزاره در حال انجام است."گروه بریکس اخیراً توسعه یافته و بازیگرانی چون مصر، اتیوپی، ایران و امارات متحده عربی در ژانویه به این نهاد پیوسته و عربستان سعودی همچنان در فکر عضویت در این نهاد است. با این حال، عضویت ترکیه در بریکس از منظر ژئوپلیتیک نقطه عطفی قابل توجه است. بدین معنا که اگر ترکیه به عنوان عضو کامل یا شریک به این نهاد بپیوندد، به اولین عضو ناتو و نامزد دیرینه عضویت در اتحادیه اروپا تبدیل خواهد شد که نقش فعالی در نهادی خواهد داشت که از نظر برخی تحلیلگران به عنوان رقیب برتری غرب در نظر گرفته می‌شود.

معمای خیز ترکیه برای عضویت در بریکس

در همین راستا نشریه فارین پالسی با انتشار یادداشتی نوشت، فعل و انفعال‌های دیپلماتیک ترکیه گزاره‌ای است که نشان می‌دهد مشارکت جنوب جهانی در امور جهانی در حال افزایش است و بر رشد عدم تعهد فعال به عنوان یک ایدئولوژی تاکید می‌کند. چنین موضع گیری نماد شکست بزرگ در سیاست خارجی ترکیه نیز نیست، برنامه بریکس تلاش برای بازتعریف تعادل بخشی به نقش این بازیگر در عرصه بین‌المللی است و هدف آن تنوع بخشیدن به اتحادها و حفظ روابط با غرب است. اردوغان در طول دو دهه ریاست جمهوری، دیدگاهی غیرغرب محور از جهان را ترویج داده و به دلیل ناامیدی از اتحادیه اروپا و ایالات متحده به دنبال خودمختاری جهانی بیشتر بوده است. بریکس به نوبه خود هم از نظر عضویت و هم از نظر نفوذ جهانی در حال رشد است. علاوه بر ترکیه، کشورهایی مانند مالزی و تایلند نیز برای ورود و اعزام نمایندگانی به اجلاس سال جاری درخواست داده‌اند. علاوه بر این، همکاری میان اعضای بریکس در زمینه انرژی، تجارت و توسعه زیرساخت‌ها با سرعت در حال رشد است. به عنوان بخشی از سهم تجارت جهانی، تجارت کالاهای درون بریکس از سال 2002 تا 2022 بیش از دو برابر شد و به 40 درصد رسید. در سال 2015، این گروه بانک توسعه جدید مستقر در شانگهای را با سرمایه 50 میلیارد دلاری ایجاد کرد. این بانک به ریاست رئیس جمهور سابق برزیل یعنی دیلما روسف از آن زمان تاکنون 33 میلیارد دلار برای 96 پروژه وام داده است.

معنای هم صدایی آنکارا با بلوک شرق

بریکس امروز قصد دارد سیستم پرداخت جایگزین برای سوئیفت ایجاد کند؛ ساختاری که به باور برخی از اعضای جنوب جهانی سیستم بانکی بین‌المللی تحت تسلط غرب است. این پروژه پس از اینکه کشورهای غربی ارتباط روسیه را با سوئیفت به واسطه جنگ در اوکراین قطع کردند، اهمیت بیشتری پیدا کرد. بریکس از الحاق ترکیه سود خواهد برد. از منظر ژئوپلیتیک، عضویت ترکیه جایگاه این گروه را به عنوان طرفدار عدم تعهد، در مقابل بلوکی با برنامه ضدغربی، افزایش می‌دهد -اگرچه قطعاً سوء ظن غرب را نسبت به ترکیه افزایش می‌دهد-. در حال حاضر، این گروه چند پاره شده است. چین و روسیه مایلند بریکس را به یک نهاد ضدغربی تبدیل کنند، در حالی که برزیل، هند و آفریقای جنوبی ترجیح می دهند موضعی نزدیک و منفعلانه داشته باشند و از سیاست عدم تعهد پیروی کنند. حضور ترکیه احتمالا دیدگاه دوم را تقویت خواهد کرد. همین امر در مورد اکثر اعضای جدید، به جز ایران که احتمالاً به چین و روسیه نزدیک است، صدق می‌کند. عضویت ترکیه در بریکس، یکی از اعضای ناتو را نیز در موقعیت ممتازی قرار می‌دهد. -حضور در هر دو اردوگاه، اهرم سیاست خارجی آنکارا را افزایش می‌دهد.- اردوغان در ماه سپتامبر در مجمع عمومی سازمان ملل به خبرنگاران گفت: «عضویت در این ساختارها به معنای کنار گذاشتن ناتو نیست. ما فکر نمی‌کنیم که این اتحاد و همکاری جایگزینی برای یکدیگر باشد.»

به ادعای فارین پالسی، علیرغم وجهه اردوغان در امور جهانی، دستور کار داخلی ترکیه به طور فزاینده‌ای برای رئیس جمهور چالش برانگیز شده است. در ماه مارس، حزب عدالت و توسعه در انتخابات شهرداری‌ها جایگاه خود را از دست داد، در حالی که رشد اقتصادی کند شده و تورم بیداد می‌کند. اما محدودیت‌های داخلی، تلاش ترکیه برای نفوذ در سراسر اوراسیا را محدود نکرده است. در هر صورت، این تلاش‌های بین‌المللی باعث حواس پرتی می‌شود.

سودای سلطان

این نشریه در ادامه آورده، سیاست خارجی اردوغان بر اساس ترکیبی پیچیده از میراث عثمانی ترکیه، آرمان‌های ملی گرایانه، و این احساس که بهترین روزهای غرب پشت سرگذاشته شده، ساخته شده است. «سلطان» به دنبال جهانی چند قطبی‌تر است، جایی که ترکیه بتواند مستقل از هژمونی غرب عمل کند و به دنبال گزینه‌های استراتژیک فراتر از غرب باشد، حتی اگر این به معنای شراکت با دشمنان تاریخی مانند روسیه، یا با کشورهایی چون چین باشد که سیاست‌های سختگیرانه‌ای را علیه اقلیت‌های مسلمان در پیش گرفته‌اند. اردوغان با توسل به اهرم دیپلماسی به دنبال گسترش فضای استراتژیک ترکیه بوده است. او قراردادهای انرژی با روسیه امضا کرده است که به شرکت دولتی روسیه روستوم اجازه می‌دهد اولین نیروگاه هسته‌ای ترکیه را بسازد، مالکیت کند و راه اندازی کند.

برنامه بریکس ترکیه چندان پیچیده نیست. آنکارا خواهان قطع ارتباط با غرب نیست، بلکه به دنبال بازتعریف روابط خود با لحاظ کردن ائتلاف‌های گسترده‌تر و متنوع‌تر است که برای منافع ملی بلندمدت ترکیه مهم است؛ به ویژه با تیره شدن چشم انداز آنکارا برای عضویت در اتحادیه اروپا و تضعیف روابط استراتژیک این بازیگر با ایالات متحده. تلاش چندین دهه ترکیه برای عضویت در اتحادیه اروپا با ناامیدی همراه بوده است. از آنجایی که آنکارا برای الحاق فشار آورده، واکنش‌های اتحادیه اروپا در بهترین حالت، به ویژه پس از مخالفت فرانسه و آلمان در اواخر دهه 2000، ملایم بوده است. ترکیه با 87 میلیون نفر جمعیت، بزرگترین کشور اتحادیه اروپا و تنها عضو اکثریت مسلمان این نهاد خواهد بود. عقب نشینی دموکرات‌ها پس از اعتراضات پارک گزی در سال 2013 و کودتای 2016 کمکی به این قضیه نکرده است. امروز، در حالی که ترکیه به طور رسمی یک نامزد باقی مانده، مذاکرات الحاق این کشور به اتحادیه اروپا متوقف شده است. رویکرد دوگانه اتحادیه اروپا در مورد عضویت ترکیه ناشی از نگرانی در مورد سابقه حقوق بشر ترکیه و اقتدارگرایی فزاینده تحت رهبری اردوغان است. همچنین تنش‌ها درباب قبرس و حقوق دریایی در مدیترانه شرقی زمینه‌ساز تنش‌ها شده است. گزارش 2023 کمیسیون اروپا در مورد ترکیه روابط را تیره‌تر کرد. این گزارش فرسایش فرایند دموکراتیک آنکارا را محکوم و نشان داد که آنکارا به عضویت کامل نزدیک نیست. روابط ترکیه با ایالات متحده چندان مطلوب نیست. یکی از موضوعات اصلی بحث خرید سامانه دفاع موشکی اس-400 روسیه از سوی ترکیه بود که منجر به حذف این کشور از برنامه جت‌های جنگنده اف-35 شد. در پاسخ، ترکیه با استفاده از حمله روسیه به اوکراین برای ارتقای صنعت دفاعی خود، F-16 را انتخاب کرد. این مناقشه همچنین اهرم ترکیه را بر ناتو افزایش داد، به ویژه به این دلیل که تلاش سوئد برای عضویت را با مشکل مواجه کرد. در میانه جنگ در غزه، همسویی اردوغان با آرمان فلسطین و انتقاد شدید از حمایت غرب از اسرائیل، شکاف بین آنکارا و واشنگتن را عمیق‌تر کرده است. در گذشته، رئیس جمهور ترکیه دولت اوباما را به دلیل حمایت از نیروهای دموکراتیک سوریه تحت رهبری کردها در طول جنگ داخلی سوریه، مقصر دانست، موضوعی که همچنان پابرجاست.

پیام ترکیه به غرب

با این حال، ترکیه ثابت کرده که حضورش برای غرب ضروری است: این کشور به عنوان یک میانجی کلیدی در جنگ روسیه و اوکراین عمل کرده و بر اقدام ظریف خود در تعادل بین تعهدات ناتو و مشارکت با مسکو تأکید می‌کند. در این نقش، ترکیه به نتایج چشمگیری دست یافته - مانند تسهیل بزرگترین مبادله زندانیان از زمان جنگ سرد.- برای اردوغان، این تحولات نیاز ترکیه به نوعی عدم تعهد و تغییر تمرکز به سمت جنوب جهانی و نهادهای غیرغربی را تأیید کرده است. چرخش ترکیه این کشور را به تعامل در سراسر خاورمیانه، آفریقا و آمریکای لاتین سوق داده است، جایی که آنکارا شبکه‌ها و تجارت خود را گسترش داده است. در این زمینه، بریکس به ترکیه فرصتی منحصر به فرد برای پیوستن به یک بلوک در حال رشد که نماینده بخش قابل توجهی از جنوب جهانی و همچنین روسیه و چین - بازیگران کلیدی در اوراسیا هستند،- ارائه می‌دهد. در جهانی که با رقابت قدرت‌های بزرگ و روایت‌های بزرگ رقیب تعریف و برجسته شده، ترکیه می‌خواهد نقش خود را به عنوان پلی بین غرب، جنوب جهانی و قدرت‌های اوراسیا بازیابد. موقعیت منحصر به فرد این کشور به موقعیت جغرافیایی و تاریخ امپراتوری آن بستگی دارد. ترکیه با درخواست پیوستن به بریکس - یک گروه غیررسمی و در عین حال پرمخاطب - به غرب سیگنالی روشن می‌دهد که نباید آن را بدیهی انگاشت.