پشت پرده پلن مخدوش برای قیمت بنزین/ سیاست قیمتی بنزین؛ چالش سنگین دولت مسعود پزشکیان و سعید جلیلی

به گزارش اقتصادنیوز، آنچه از میان توییت ها و اظهارنظرهای نزدیکان و برخی مشاوران سعید جلیلی و مسعود پزشکیان مطرح می شود، گمانه‌زنی‌ها درباره افزایش قیمت حامل‌های انرژی -آن هم در روزهایی که قرار است تکلیف صدرنشین پاستور در روزهای آتی مشخص شود- به وجود آمده است؛ گمانه زنی‌هایی که هر دو طرف را به واکنش نسبت به سیاست بنزینی طرف مقابل وا داشته است. 

بررسی آنچه به عنوان سیاست بنزینی سعید جلیلی و مسعود پزشکیان مطرح است نشان می دهد که این دو در ظاهر سیاست هایی که به صورت پراکنده و ناقص مطرح کرده اند، بیش از همه بر سیاست های غیرقیمتی بنزین تاکید دارند. این موضوع در حالی مطرح می شود که از سال 1387؛ همزمان با فعالیت دولت محمود احمدی نژاد قانون هدفمندی یارانه ها به تصویب رسید و بر اساس ماده (1) آن دولت مکلف شد قیمت حاملهای انرژی را به نحوی اصلاح کند که به تدریج تا پایان برنامه پنجساله پنجم توسعه، کمتر از نود درصد (۹۰%) قیمت تحویل روی کشتی (فوب) درخلیج فارس نباشد. به عبارتی دیگر بر اساس این قانون باید دولت ها به تدریج قیمت بنزین را افزایش می دادند و یکی از اصلی ترین دلایل افزایش قیمت بر اساس این ماده از قانون هدفمندسازی یارانه ها، تامین منابع برای پرداخت انواع یارانه ها ازجمله یارانه نقدی بود که در دولت محمود احمدی نژاد برای هر فرد ایرانی، 45 هزار و 500 تومان در نظر گرفته شده بود.

نکته آنکه در بازه 16 ساله از تصویب این قانون تا امروز که 4 دولت فعالیت کردند، قیمت بنزین در ایران تنها 4 بار افزایش یافت اما همچنان بسیاری از تحلیلگران بازار انرژی بنزین در ایران را ارزان قیمت توصیف می کنند زیرا در حال حاضر اختلاف قمیت این محصول با فوب خلیج فارس فاصله دارد.

تقویم افزایش قیمت بنزین در ایران

قیمت بنزین بعد در سال 87 و در دولت اول محمود احمدی نژاد 100 تومان برای بنزین سهمیه ای باقی ماند اما برای سهمیه آزاد 400 تومان شد. او دو سال بعد و در دولت دومش یعنی در سال 89، قیمت بنزین سهمیه ای را 400 تومان تعیین و قیمت سهمیه آزاد را به 700 تومان افزایش داد. در سال 93 و در سال دوم دولت حسن روحانی، قیمت بنزین سهمیه 700 تومان شد و قیمت بنزین آزاد به 1000 تومان افزایش یافت. دولت حسن روحانی یک سال بعد بنزین را به صورت تک نرخی روی 1000 تومان نگه داشت. اما تغییر تدریجی قیمت بنزین به مدت 4 سال متوقف شد! به یکباره در سال 1398، قیمت بنزین سهمیه ای 1500 تومان و قیمت بنزین آزاد 3000 هزار تومان تعیین شد؛ تغییر قیمتی که به دلیل اعلام ناگهانی، با واکنش ها و اعتراضاتی روبرو شد و ماجرای آبان 98 رقم خورد. در نهایت این تغییر قیمت به دستاویزی برای سرزنش دولت روحانی تبدیل شد هرچند که او این سیاست را تصمیم سران قوا و نه دولت خود معرفی کرد. 

به هر روی حدود 4 سال و نیم از آن روز می گذرد اما دیگر خبری از تغییر تدریجی قیمت بنزین نبود. بررسی های اقتصادنیوز نشان می دهد که اگرچه در این سالها در جریان بررسی بودجه های سنواتی، تغییر در قیمت بنزین ازجمله موضوعات مطرح بود اما هیچ گاه به سیاستی مصوب تبدیل نشد. 

حالا با نزدیک شدن به مرحله دوم انتخابات و تشکیل دولت چهاردهم، افزایش قیمت بنزین به ابهامی بزرگ در سیاست های اقتصادی دو نامزد تبدیل شده است؛ موضوعی که به دلیل کسری شدید بودجه در منابع هدفمندی یارانه ها به گواه گزارش مراکز رسمی همچون مرکز پژوهش های مجلس، چالش بزرگی برای دولت ابراهیم رئیسی بوده و برای دولت بعدی نیز خواهد بود. از این رو هم سعید جلیلی و هم مسعود پزشکیان در کارزار انتخاباتی خود با این سوالات روبرو هستند و هر یک، به نحوی از سیاست بنزینی خود رونمایی کرده اند.

پزشکیان؛ ترجیح مدیریت مصرف سوخت به تغییر قیمت بنزین؟

مسعود پزشکیان اگرچه پیش از شب گذشته، اشاره‌ای به تصمیم خود در حوزه سیاست های قیمتی بنزین نکرد و آنچه از سوی او و مشاورانش مطرح شده بود، سیاست غیر قیمتی بود اما بررسی اظهارات او در مناظره اقتصادی شب گذشته، حاوی نشانه هایی از احتمال تغییر قیمتی بنزین در دولت اوست.

بررسی اظهارات او مشاورانش پیش از مناظره دوم پزشکیان و جلیلی نشان می داد که او بر سیاست صرفه جویی در مصرف بنزین از طریق واردات خودروهای کم مصرف تاکید دارد و مسیر ساماندهی به بازار انرژی را از سمت کاهش مصرف داخلی و کم کردن فاصله تولید تا مصرف دنبال می کند.

عضو شورای عالی راهبردی ستاد مرکزی مسعود پزشکیان هم در روزهای گذشته اعلام کرده بود که درباره حامل‌های انرژی، سیاست به این صورت است که امکان استفاده از تکنولوژی‌های به‌روز دنیا در حوزه تجهیز، کاتالیست فراهم شود و در ادامه تسریع در اجرای طرح‌های بهینه‌سازی پالایشگاه‌ها با بازپرداخت بدهی حدود ۲۰۰ همتی پالایشگاه‌های نفت دنبال شود.  ازجمله مولفه‌هایی که مسعود پزشکیان  به آن اشاره می کند مدیریت مصرف بنزین، ارتقای تکنولوژی خودروهای داخلی و واردات سریع خودروهای کم‌مصرف خارجی و برقی است. بنابر آنچه این روزها از سوی نزدیکان پزشکیان مطرح می شود، توسعه زیرساخت‌های CNG که متوقف شده از سرگرفته خواهد شد و از طرفی دیگر نیز اصلاح قوانین و مقررات، فرهنگ‌سازی و مصرف بهینه نیز در مدیریت کمبود بنزین در برنامه های مسعود پزشکیان مشاهده شده است.

او یک بار دیگر در مناظره دوم با سعید جلیلی نیز از یک شرط مهم برای تصمیم گیری قیمتی درباره بنزین سخن گفت؛ آنکه دولت او «بدون رضایت مردم هیچ تصمیم بنزینی نخواهد گرفت».  پزشکیان همچنین در ادامه به یارانه انرژی اشاره و بر «کنترل یارانه بنزین» تاکید کرد. او گفت که «ما الان سوبسید یارانه بنزین برق را می‌دهیم. اگر بتوانیم آن را کنترل کنیم می‌توانیم به مسئله معیشت زندگی مردم برسیم. به هر کسی ارز ترجیحی داده شود، رانت است.»

این اظهارات نشان می دهد که مسعود پزشکیان در برنامه های خود، تغییر در قیمت و نحوه توزیع بنزین را در نظر دارد اما در این میان یک شرط را در نظر گرفته است یا دست کم در اظهارات انتخاباتی خود بر آن تاکید می کند و آن «رضایت مردم» است.

 طرح «وان» سعید جلیلی

در سوی دیگر کارزار انتخاباتی،  که بیشترین نمود آن در مناظره‌های انتخاباتی و برنامه‌های اعلامی نامزدها مشاهده شد، سعید جلیلی از موضوعی به‌ عنوان اصلاحات اقتصادی نام برد که مساله انرژی نیز در آن مطرح است.

جلیلی که در مناظرات سال 1400 هم با دفاع از طرحی با عنوان «وان» پرداخته بود، حالا دوباره و در بحبوحه داغ شدن سوالات بنزینی بار دیگر بر این طرح تاکید کرده. در مناظره اقتصادی شب گذشته میان سعید جلیلی و مسعود پزشکیان، جلیلی گفت: «آن خانواده‌ای که ۳ خودرو دارد، ۱۲ برابر خانواده‌ای که خودرو ندارد، یارانه دریافت می‌کند و بنزین ۱۵۰۰ و ۳۵۰۰ هزار تومانی می‌گیرد. این خانواده ۱۲ برابر از خانواده‌ای که خودرو ندارد با اینکه مرفه‌تر است، اما یارانه دریافت می‌کند... این نشان می‌دهد که مناسباتی که وجود دارد تصحیح جدی نیاز دارد... ما چند طرح جدی داریم یک همین طرحی است که مطرح شد و طرح وان که داشتیم که انرژی چگونه به بهترین شکل توزیع شود و مردم همه یارانه‌ای که می‌خواهند داشته باشند عادلانه باشد.»

او 3 سال پیش در مناظرات سال 1400 نیز بر همین طرح با محوریت یارانه انرژی تاکید کرده و گفته بود: «ما برای حوزه انرژی چندین برنامه اساسی داریم که محرومیت مردم به حداقل برسد. یکی از این برنامه‌ها این است که باید حق مردم را از سهم‌شان در مصرف انرژی به آن‌ها بدهیم که این کار را در طرحی تحت عنوان «وان» تعریف کردیم که به مردم این حق داده شود.»

طرح «وان» از کجا آمد؟

تاریخچه طرح وان که این روزها سعید جلیلی و مشاوران اقتصادی اش بر آن تاکید دارند، طرحی است که در کمیسیون انرژی مجلس برای اولین بار در سال ۱۳۹۹ پیشنهاد شد؛ براساس طرح مجلس که با عنوان اصلی «طرح سهمیه‌بندی تمامی حامل‌های انرژی» باعنوان اختصاری طرح وان (مخفف واحد انرژی) مطرح و پیشنهاد شده بود که به هر فرد، مقداری «وان» داده شود. در واقع یارانه‌ای که دولت می‌خواهد به هر فرد دهد به شکل «وان» خواهد بود، به این صورت که یک فرد ماهانه ۵۰‌ وان دارد که می‌تواند آن را مصرف کند و باقیمانده این سهمیه را در بورس بفروشد.

شهریور ماه ۱۳۹۹ بود که فریدون عباسی نماینده وقت کازرون در مجلس یازدهم و یار غار سعید جلیلی،  درباره «طرح وان» گفته بود که این طرح را «کارشناسان اندیشکده‌های علمی» به کمیسیون انرژی مجلس ارائه کردند و با توجه به آنکه سعید جلیلی همان طرح را در جریان مناظرات سال 1400 مطرح کرد، پازل طراحی این طرح تکمیل و مشخص شد این برنامه از دولت سایه سعید جلیلی بیرون آمده است. 

یکی از نکات قابل تامل و محل ابهام در طرح وان که جلیلی حال مدافع آن است و وعده داده اگر رئیس جمهور شود آن را اجرا خواهد کرد، این است که در این طرح تکلیف قیمت مشخص نیست. به عبارتی، درحالی‌که در طرح سال 99 مجلس تاکید شده بود با واقعی شدن قیمت انرژی، یارانه پنهان حذف شده و دولت آن را در اختیار مردم می‌گذارد که به هر نحوی که نیاز دارند از آن بهره ببرند، اما در طرح وانی که جلیلی از آن دفاع می کند، خبری از تغییر قیمت بنزین نیست.

بر اساس آنچه مشاوران جلیلی ادعا کرده اند، قرار است سیاست بنزینی دولت احتمالی جلیلی، بدون افزایش قیمت‌ها، سهم مردم را از انرژی به آنان بازگرداند. آنان در دفاع از این طرح می گویند که اجرای سریع این طرح نیاز به زیرساخت‌های پیچیده و سنگین ندارد، با این کار نه خلق پولی می‌شود و نه دولت از طرف مردم این فروش را انجام می‌دهد.

دعوای توییتری بر سر افزایش قیمت بنزین

با این حال، در شرایطی که سعید جلیلی در طرح وان بر عدم افزایش قیمت حامل های انرژی تاکید دارد، مجید کریمی مشاور اقتصادی او در میزگرد اقتصادی که از تلویزیون پخش شد،گفته بود: قیمت بنزین باید جهانی شود و باید لیتری ۳۵هزار تومان بکنیم.

این سخنان با واکنش آذری جهرمی در فضای مجازی همراه شد؛ او که در میان مشاوران مسعود پزشکیان در انتخابات ریاست جمهوری حضور دارد و قائم مقام ستاد انتخاباتی اوست، با اشاره به اظهارات کریمی مبنی بر بنزین لیتری 35 هزار تومانی گفت :میگم هر باک بنزین اسنپ/ تپسی با بنزین لیتری 35 هزار تومانی جلیلی چند درمیاد؟

واکنش جهرمی این سئوال را مطرح می‌کند که با وجود اینکه موضوع افزایش قیمت حامل های انرژی هم برای مردم مهم است وهم به لحاظ یارانه پنهان و یارانه نقدی یک چالش بزرگ پیش پای دولت آینده است چرا هنوزهیچ کدام از اعضا ستاد و مشاوران جلیلی به صورت واضح توضیحاتی درباره طرح وان ارائه ندادند و سئوالات زیادی را ایجاد کردند که تاکنون بی پاسخ مانده است. به گزارش اقتصادنیوز، این دعوا به مشاوران محدود نماند و حساب کاربری منتسب به هر دو نامزد در شبکه اکس نیز به محل جدل در زمینه سیاست بنزینی شان تبدیل شد. 

بعد از آنکه سعید جلیلی توییت زد و با مخاطب قرار دادن پزشکیان نوشت گران کردن بنزین هزینه حمل و نقل را افزایش می‌دهد، مسعود پزشکیان هم در شبکه اکس با یک توییت به جلیلی پاسخ داد. پزشکیان خطاب به جلیلی نوشت من که برنامه‌ای برای افزایش قیمت بنزین ارائه ندادم، اما از شما می‌خواهم بگویید آیا قیمت بنزین پس از اجرای طرح «وان» در دولت شما کمتر از ۶۰ هزار تومان است؟

به نظر می رسد در میان آنچه به عنوان سیاست های بنزینی نامزدها مطرح است، موضوع نحوه اجرای قانون هدفمندی یارانه ها و بحث نحوه اعطای یارانه نامشخص است. از آنجایی که در کنار منابع حاصل از صادرات فراورده های نفتی،  فروش داخلی آن ازجمله بنزین به عنوان یکی از منابع اصلی اجرای قانون هدفمندسازی یارانه‌ها‌ و پرداخت انواع یارانه ها در کشور است، به نظر می رسد همچنان از میان آنچه این روزها نامزدها مطرح کرده اند، نمی توان به سیاست مد نظر آنها در این زمینه پی برد. به عبارت دیگر، هر دو نامزد از توضیح شفاف در زمینه سیاست بازار انرژی طفره رفته اند.

بلاتکلیفی بنزین؛ تداوم ناترازی منابع یارانه ها

تعیین تکلیف موضوع بنزین به دلیل آنکه حدود چهار سال و نیم از آخرین تغییر قیمتی گذشته، از دو منظر اهمیت دارد؛ نخست فاصله قیمتی بنزین با آنچه در قانون هدفمندسازی یارانه ها به دولت تکلیف شده یعنی رسیدن قیمت بنزین به 90 درصد قیمت فوب خلیج فارس. دوم؛ ماجرای تامین مالی یارانه ها که بر اساس همین قانون، منابع آن باید از طریق منابع حاصل از فروش داخلی و همچنین صادرات گاز و فرآورده های نفتی ازجمله بنزین تامین شود. 

از آنجا که آخرین گزارش های رسمی درباره نسبت تولید بنزین با مصرف آن در داخل حاکی از پیشی گرفتن مصرف داخلی بنزین است، عملا منابعی از صادرات بنزین عاید دولت نمی شود تا از طریق آن بتواند به پرداخت یارانه معیشتی اقدام نمایند. به این ترتیب سناریوی کسری بودجه هدفمندی یارانه ها همچنان یه عنوان سناریوی چالشی روی میز دولت آینده قرار دارد و بنا بر اظهارات کارشناسان، دولت ها اگر نخواهند به سمت گزینه هایی مانند استقراض از بانک مرکزی بروند، باید تکلیف سیاست های قیمتی بنزین را روشن کنند.