دستور کار اقتصادی رئیسی در گروی توافق هسته‌ای

به گزارش اقتصادنیوز، مذاکرات بر سر احیای توافق هسته‌ای موسوم به برجام در وین در انتظار برگزاری دور هفتم (و احتمالا پایانی) این مذاکرات است و به نظر می‌رسد طرفین در آستانه تصمیم‌گیری نهایی هستند. با این همه در روزهای اخیر عده‌ای از تحلیل‌گران نسبت به حصول توافق در این دور از مذاکرات ابراز تردید کرده‌اند. صنم وکیل، کارشناس مسائل ایران با انتشار یادداشتی با عنوان «دستور کار اقتصادی رئیسی احتمالا وابسته به توافق هسته ای ایران است» استدلال می‌کند با توجه به وضعیت اقتصاد ایران که متاثر از تحریم‌های ایالات متحده قرار دارد و دستور کار اقتصادی تیم ابراهیم رئیسی، احتمال رسیدن طرفین به توافق (با توجه به منافع اقتصادی احیای برجام برای ایران) بسیار محتمل است.

نگرانی های تازه

برگزیده شدن ابراهیم رئیسی به ریاست جمهوری ایران، نگرانی‌هایی را [در میان غربی‌ها] در مورد مسیر آینده سیاست داخلی و خارجی این کشور ایجاد کرده است. رئیسی، به عنوان یک چهره شاخص اصولگرا و معتمد مقامات عالی کشور، شخص اسلام‌گرایی است که تلاش در راستای حفظ امنیت و ثبات جمهوری اسلامی را عامل اصلی در تصدی‌ ریاست‌جمهوری می‌داند.

در طی این دوره ، واشنگتن بیش از 1500 تحریم را اعمال کرد که اقتصاد ایران را در برقراری روابط تجاری و مالی در عرصه بین المللی محدود کرد. این تحریم ها به هدف تغییر در رفتار ایران در حمایت از بازیگران غیردولتی در کشورهای عربیِ فراتر از مرزهای خود و وادار کردن ایران برای بازگشت به میز مذاکره برای دادن امتیازات بیشتر هسته ای و منطقه ای طراحی شده است.

تهران به جای کوتاه آمدن و قبول چنین تغییراتی، اقدام به یک سلسله مبارزات مقاومت حداکثری کرده، از جمله این که برنامه هسته ای اش را تسریع کرده و بر شدت تحرکات منطقه ای افزوده شده است. علاوه بر این، با وجود موج بی سابقه فشار اقتصادی که از زمان جنگ ایران و عراق مشابه آن مشاهده نشده، اقتصاد ایران آن چنان سقوطی که پیش بینی می شد را تجربه نکرد. با این حال طی همین دوره ایران با چالش های زیادی مواجه شد، از جمله کاهش شدید ارزش ارز ملی، اعتراضات گسترده به افزایش قیمت ها، ترور سردار قاسم سلیمانی فرمانده سپاه قدس و سرنگونی هواپیمای مسافربری اوکراینی. اما در اینجا نیز نهادهای سیاسی با از سر گذارندن این دوره، احساس قدرت و توانایی پیدا کرده اند.

تغییر در دستورکار

با بر سر کار آمدن رئیسی، هدف اصلی، فراتر رفتن از استراتژی های بقا خواهد بود: فعال کردن مجدد دستورالعملِ اقتصادیِ انعطاف پذیری که راستای عدالت اجتماعی باشد -و در طی سالهای سخت تحریم در تنگنا قرار داشت. رئیسی در اولین کنفرانس مطبوعاتی خود اظهار داشت که «ما امیدواریم اقداماتی که می خواهیم انجام دهیم شرایط زندگی مردم را بهبود بخشیده و از این طریق امید را به مردم باز می گردانیم و اعتمادی را که به دلایل مختلف از بین رفته است دوباره باز خواهیم گرداند کرد».

زنگ خطر

به واسطه سوءمدیریت اقتصادی، فساد و تحریم ها، نرخ فقر در ایران افزایش یافته است. نرخ تورم بیش از 30 درصد است. گزارش های داخلی که در سال 2020 منتشر شد نشان داد که از هر دو ایرانی یک نفر زیر خط فقر زندگی می کند و 70 درصد کارگران معمولی تنها قادر به تامین 33 درصد از نیازهای اساسی خود هستند. جواد صالحی اصفهانی، اقتصاددان مشهور ایرانی، گزارش داده که طبقه متوسط رو به رشد ایران از سال 2011 تاکنون نزدیک به 8 میلیون نفر کاهش یافته است. وقوع اعتراضات سراسری به افزایش قیمت بنزین هم به عنوان زنگ خطر ناآرامی های بعدی قلمداد می شود.

کلید فرمول سریع

زمانی که قوه مجریه به چنگ محافظه کاران درآید، سریعترین فرمول برای حل چالش های اقتصادیِ این چنین، با احیای برجام کلید  می خورد. مذاکراتی که در وین در جریان است و دور ششم آن به پایان رسیده، هنوز در رفت و برگشت های متوالی میان تهران و واشنگتن به ثمر ننشسته، اما به احتمال زیاد انتظار می رود که تا پایان تابستان و حتی پیش از روی کار آمدن رئیسی -در اوایل آگوست که  مراسم تحلیف برگزار می شود- توافق نهایی حاصل شود. پیش بینی می شود که تحریم ها به طورکامل لغو نشود، اما حذف تحریم های اقتصادی مرتبط با برنامه هسته ای که فعالیت های تجاری تهران و دسترسی به نقدینگی را محدود می کند، باعث بالا رفتن هزینه های عمومی و تلاش دولت برای افزایش اشتغال و مقابله با تورم می شود.

انتظار می رود رئیسی علاوه بر تخفیف تحریم های حاصل از مذاکرات برجام، گفتگوهای دو جانبه منطقه ای را برای کاهش تنش ادامه دهد. او با بیان اهمیت روابط منطقه ای، اظهار داشته که مصمم است روابط خود را با همه کشورهای جهان و به ویژه کشورهای همسایه تقویت کند و اولویت خود را تحکیم روابط کشور با همسایگان قلمداد کرده است. از سال 2019، ایران روابطش را با امارات متحده عربی بهبود بخشیده و مرتباً با کویت، عمان و قطر تعامل و ارتباط می گیرد.

بازسازی روابط امنیتی

افشای مذاکرات امنیتی اخیر میان عربستان سعودی و ایران در بغداد حاکی از نوعی بازسازی تاکتیکی برای دور شدن از دوره ای از تنش ها و رفتارهای مخاطره آمیز جدی -در طول سال های آشفته ترامپ- است. به نظر می رسد که این گفتگوها در مراحل اولیه باشد و پس از موسم حج نیز ادامه یابد و با گذشت زمان می تواند زمینه را برای تنش زدایی رسمی بین تهران و ریاض پس از قطع روابط 2016 فراهم کند.

تهران در کنار ازسرگیری رسمی تر روابط، انتظار حمایت عربستان از برجام را دارد. علاوه بر این، چنین چهره ای از ریاض می تواند انزوای منطقه ای تهران را کاهش داده و تنش های منطقه ای را عمیقا کاهش دهد. به نوبه خود، این مسئله تغییر زمینه برای ایجاد ثبات مورد نیاز در برنامه اقتصادی را هم رئیسی فراهم می کند. برای رسیدن به این، تهران باید مایل به فراتر رفتن از حرکات نمادین حسن نیت باشد و امتیازات ملموسی از جمله کاستن از حمایت مالی و نظامی از حوثی های یمن به ریاض ارائه کند.

دست های نه چندان گشوده

گفتن همه این موارد، بسیار راحت تر از انجام آن هاست. برای تحقق برجام و دستیابی به سناریوهای کاهش تنش منطقه ای، مهم این است که تیم رئیسی دست خود را بیش از حد گشوده نپندارد و ناامیدی بین المللی نسبت به تهران را دست کم نگیرد.

کش دادن و چانه زنی بر سر نحوه ورود مجدد به برجام به راحتی می تواند مذاکره کنندگان آمریکایی را به این نتیجه برساند که تهران طرف معامله جدی در مذاکرات وین نیست و برجام برای برون رفت از این وضع بیش از حد سهل گیرانه است. در نتیجه و پس از ماه ها تلاش برای حفظ برجام، کشورهای اروپایی هم به احتمال زیاد به پیروی از دولت بایدن رو می آورند. عربستان سعودی هم گفتگوهای خود با ایران را همچون مذاکرات بر سر احیای برجام متوقف می کند. علاوه بر این، بدون هیچ گونه تغییر معناداری در حمایت تهران از حوثی ها، مذاکرات مذکور می تواند باز هم تهران را به همان جایی سوق دهد که آغاز کرده بود: منزوی، تحت تحریم و از نظر اقتصادی آسیب پذیر.