دستاورد صدها میلیارد دلاری احیای برجام برای ایران/حالا یا هرگز!

و با ارائه پاسخ ایران به این متن که از سوی منابع اتحادیه اروپا شامل درخواست‌های «غیرمناقشه‌برانگیز» درباره تحریم‌ها و تضمین‌ها توصیف شد، اکنون طرف‌های مذاکرات گوش به زنگ پاسخ آمریکا به اصلاحات مورد مطالبه ایران برای نهایی کردن توافق هستند.

وضعیت حالا یا هرگز؟

درحالی‌که چشم انداز توافق احیای برجام، دست‌یافتنی‌تر از همیشه به نظر می‌رسد، برخی تحلیلگران می‌گویند، حتی در صورت عدم توافق، هم ایالات متحده و هم ایران به ادامه مذاکرات به جای کنار گذاشتن کامل آنها تمایل دارند و به باور آن‌ها جایگزین برای هر دو طرف بدتر است.

علی واعظ، مدیر پروژه ایران در گروه بین‌المللی بحران، گفت: «کسانی که استدلال می‌کردند عدم توافق بهتر از برجام احیا شده است، در عمل برنامه هسته‌ای ایران را آزاد کرده‌اند و نتوانستند جایگزین بهتری ارائه کنند».

به گفته این تحلیلگر، «در حال حاضر، گزینه‌ها شامل (۱) احیای توافقی است که برنامه هسته‌ای ایران را در جعبه قرار می‌دهد، (۲) پذیرفتن ایران به عنوان عضو جدید باشگاه هسته‌ای‌ها، و (۳) حمله نظامی به ایران». گزینه‌هایی که انتخاب عاقلانه میان آن‌ها تاحدودی بدیهی است.

برخلاف دیدگاه واعظ، برخی دیگر برهه کنونی را «وضعیت حالا یا هرگز» توصیف می‌کنند. حسین ایبیش، یکی از اعضای ارشد موسسه کشورهای عربی خلیج فارس در واشنگتن، گفت: «احیای توافق به یک وضعیت اکنون یا هرگز نزدیک شده است».

بر اساس گزارش سی‌ان‌بی‌سی وی افزود: ما زمان کمی برای از دست دادن داریم و چارچوبی قابل قبول برای بازگشت به قرارداد 2015 داریم که احتمالاً بیشتر از همیشه پذیرفتنی و قابل دستیابی است. بنابراین یا قرار است در آینده نزدیک اتفاق بیفتد یا در غیر اینصورت رسیدن به توافق به طور فزاینده‌ای دشوارتر و کم‌ارزش‌تر خواهد بود».

استراتژی «صبر استراتژیک»

صنم وکیل، معاون برنامه خاورمیانه و شمال آفریقا در اندیشکده بریتانیایی چتم هاوس، گفت: بسیاری از ابهامات باقی مانده است - و این عمدا بخشی از استراتژی ایران است.

او گفت: «این  بخشی از استراتژی مذاکره ایرانی‌ها است که طرف‌ها را تا پای خط پایان می‌کشند، چشم‌انداز توافق را معلق می‌کنند و سپس سعی می‌کنند امتیازات نهایی و تضمین‌هایی را از آژانس و 1+5 بگیرند».

وکیل ادامه داد: «هر دو طرف در بن بست هستند و هر دو در واقع در موضع ضعف هستند. و اگرچه اقتصاد ایران به شدت به رفع تحریم ها نیاز دارد، اما تهران به "صبر استراتژیک" خود معروف است و منتظر طرف مقابل است تا بتواند بیشترین امتیازات ممکن را از آنها بگیرد».

آورده‌های اقتصادی توافق برای ایران

صنم وکیل خاطرنشان کرد: از طریق این توافق، ایران به ذخایر خارجی خود که بیش از 100 میلیارد دلار تخمین زده می شود، دسترسی پیدا می کند.

او گفت: «این تزریق نقدینگی به اقتصاد ایران به روش‌های بی‌نهایت از سرمایه‌گذاری گرفته تا پرداخت دستمزدهای دولتی و چالش‌های زنجیره تأمین کمک خواهد کرد. بنابراین حتی اگر این توافق یک قرارداد دو ساله باشد، همانطور که بسیاری آن را چنین می‌بینند، یک مهلت دو ساله است و یک بحران هسته ای را مهار می کند».

در همین زمینه باربارا اسلاوین، رئیس ابتکار آینده ایران را در شورای آتلانتیک، در یادداشتی برای وبگاه نشریه پلتیکو با عنوان «تهران باید توافق را روی میز بگذارد»، استدلال کرده است که یک برجام احیا شده به مردم عادی ایرانی، و همچنین به دولت ایران کمک خواهد کرد.

به نوشته خانم اسلاوین، دلایل زیادی وجود دارد که مقامات ایرانی در مورد پذیرش یا عدم پذیرش پیشنهاد جدید اتحادیه اروپا برای احیای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) تردید داشته اند.

جناح سیاسی مسلط در ایران مملو از مقاماتی است که با این طرح مخالفت کردند و با خروج ایالات متحده از توافق در سال 2018 - در حالی که ایران کاملاً به آن پایبند بود - به این باور رسیدند که دیدگاهشان درباره غیرقابل اعتماد بودن غرب اثبات شده است. و آنها به طور قابل درک درباره اعتماد به وعده های یک دولت دیگر ایالات متحده محتاط هستند.

با توجه به اینکه تخفیف تحریم‌هایی که این توافق ارائه می‌کند به دستورات اجرایی متکی است نه معاهده‌ای که سنا تصویب کرده است، تضمین‌های کمی وجود دارد که تیم جو بایدن بتواند ارائه دهد، مبنی بر اینکه رئیس‌جمهور آینده آمریکا نتواند توافق را لغو کند.

با این حال، این بدان معنا نیست که تهران باید از این فرصت چشم‌پوشی کند، زیرا احیای برجام مزایای مهمی را برای کشور فراهم می‌کند، حتی اگر برای مدت کوتاهی پایدار باشد.

از طریق یک توافق احیا شده، ایران به حدود 100 میلیارد دلار ذخایر ارزی که در حال حاضر در بانک های خارجی مسدود شده است، دسترسی پیدا می کند و می تواند در زمانی که جهان به شدت به آن نیاز دارد، صادرات انرژی را به سرعت افزایش دهد.

به گفته بیژن خواجه پور، تحلیلگر باسابقه اقتصاد ایران، صادرات نفت خام و میعانات گازی این کشور می‌تواند به نزدیک به 3 میلیون بشکه در روز برسد -دو برابر میزان فعلی- و با قیمت های فعلی درآمد دولت را سالانه 65 میلیارد دلار افزایش دهد.

ایرانیان عادی تأثیر فوری این امر را از نظر تقویت پول ملی و کاهش تورم خواهند دید، در حالی که کشور می‌تواند صندوق توسعه ملی خود را در روزهای فراوانی خود پر کند و زیرساخت‌های قدیمی را نوسازی کند.

چنین کاهش تحریم‌هایی همچنین تجارت و سرمایه‌گذاری منطقه‌ای بیشتری را تسهیل می‌کند و هدف دولت فعلی ایران برای تمرکز بر تعاملات با همسایگان را برآورده می‌کند.

دستاوردهای منطقه‌ای احیای برجام

اگر برجام احیا شود، انباشت اورانیوم غنی شده ایران معکوس شده و تا سال 2031 اجازه انباشت مواد هسته‌ای فراتر از محدوده توافق نخواهد داشت.

توافق تمدید شده همچنین می‌تواند زمینه‌ای برای دستیابی به خلیج فارس عاری از سلاح‌های هسته‌ای فراهم کند که در آن رقبای منطقه‌ای مانند عربستان سعودی موافقت کنند که پیگیری این روند را کنار بگذارند و در عوض روی اقدامات اعتمادساز کار کنند.

ایران و عربستان سعودی در صورت جلوگیری از یک بحران هسته‌ای، احتمالاً روابط دیپلماتیک خود را از سر می‌گیرند و برای تمدید و تقویت آتش‌بس در یمن همکاری می‌کنند. در همین حال، عراق نیز از کاهش خصومت بین ایران و همسایگان عرب خود سود خواهد برد.

تقویت جایگاه ایران در شرق

اگرچه ایران در سال‌های اخیر تا حدی برای جبران تحریم‌های آمریکا و اروپا، سیاست «نگاه به شرق» را در پیش گرفته است، در صورت احیای توافق هسته‌ای نیز نفوذش در کشورهایی مانند روسیه و چین افزایش خواهد یافت، و در همین حال گزینه های بیشتری برای تجارت و سرمایه گذاری پدید می‌آید.

تنگنا ممکن است تمایل به همکاری را تقویت کند، اما این یک دلیل منطقی نیست که چرا ایران، که انقلاب 1979ش بر اساس چشم‌انداز استقلال از ابرقدرت‌ها پیش رفت، باید آزادی مانور خود را قربانی کند تا آسایش بیشتری برای روسیه فراهم نماید.

نتیجه‌ای که همگان را متنفع می‌کند

البته که احیای برجام نوشدارویی برای مشکلات عدیده کشور و منطقه نیست. اما چنین توافقی به جز تعداد اندکی، همه را از مردم و دولت ایران گرفته تا کشورهای منطقه و قدرت‌های غرب و شرق را متنفع می‌کند.

احیای برجام دولت ایران را قادر می سازد تا برخی از فشارهای اقتصادی که جمعیت 80 میلیون نفری ایران را به سرعت به سمت فقر سوق می‌دهد را کاهش دهد.

به‌علاوه، اگر مردم فرصت‌های بیشتری را در خانه ببینند، ایرانی‌های تحصیل‌کرده کمتری ممکن است نیاز به مهاجرت را احساس کنند.

احیای برجام همچنین به نفع رئیس جمهور ابراهیم رئیسی است که اکنون بیش از یک سال است که روی کار آمده است.

رئیسی سال گذشته در اجلاس سالانه مجمع عمومی سازمان ملل متحد شرکت نکرد، اما ظاهرا امیدوار است که پاییز امسال شرکت کند. با توجه به سوابق رئیسی و اتهامات ادعایی جدید در مورد هدف قرار دادن دشمنانش در خاک ایالات متحده، مطمئناً چنین دیداری بحث برانگیز خواهد بود. با این حال، اگر ایران با احیای برجام موافقت کند، رئیسی چیزهای دیگری برای گفتگو با همتایان غربی خود خواهد داشت.

سناریوی دلهره‌آور عدم توافق

در مقابل، بدون احیای توافق، دولت بایدن احتمالا تلاش‌ها برای اعمال تحریم‌های ثانویه علیه ایران را افزایش می‌دهد و به دنبال بستن مسیرهای دور زدن تحریم و تنبیه واسطه‌های فروش نفت در کشورهایی مانند امارات متحده عربی خواهد رفت.

تنش‌های منطقه‌ای نیز احتمالاً همزمان با برنامه هسته‌ای ایران افزایش می‌یابد، برنامه‌ای که از نظر توانایی ایران برای تولید سریع مواد شکافت‌پذیر هم‌اکنون نیز عملاً در آستانه هسته‌ای قرار دارد.

اسرائیل قبلاً چندین دانشمند ایرانی را ترور کرده و در تأسیسات هسته‌ای خرابکاری کرده است. و در سفر اخیر خود به اسرائیل، بایدن تهدید کرد که از نیروی نظامی به عنوان آخرین راه حل برای جلوگیری از هسته‌ای شدن ایران استفاده خواهد کرد.

اسلاوین در انتهای یادداشت خود آورده است: در شرایطی که جهان با بحران‌های متعددی مواجه است، ایران این قدرت را دارد که بحرانی که بیشترین تأثیر منفی را بر ثبات منطقه‌ای و سیاست عدم اشاعه دارد، خنثی کند. دولت رئیسی باید از این فرصت مغتنم، پیش از اینکه ناپدید شود، استفاده کند.