بایدن در صحرا، پوتین در تهران/اتلاف وقت برجام در دوحه

سقوط شهر استراتژیک

چهارمین ماه سال خورشیدی گذشته برای روس‌ها با عقب‌نشینی از جزیره استراتژیک مار آغاز شد. نیروهای روس که در آغاز تجاوز نظامی به اوکراین در ۲۴ فوریه این جزیره کوچک و صخره‌ای در دریای سیاه را اشغال کرده بودند، مدعی شدند که به نشانه حسن نیت آن را ترک می‌کنند. بدین ترتیب در پی عملیات‌های موفقیت‌آمیز توپخانه‌ای و پهپادی به مواضع و سامانه‌های موشکی روسیه در این جزیره، راه صادرات غلات اوکراین از این مسیر دریایی تسهیل شد. اوکراینی‌ها اعلام کردند این موفقیت به دنبال ارسال تسلیحات مدرنی که کشورهای غربی به تازگی به این کشور تحویل داده بودند، حاصل شد.

با این حال، در این ماه روس‌ها به پیشروی‌های خود در جبهه شرقی ادامه دادند و با سقوط شهر لیسچانسک، استان لوهانسک در منطقه دونباس به طور کامل سقوط کرد. از این زمان ارتش اوکراین خود را مهیای ضدحمله‌ای سنگین علیه نیروهای روس کرد که در ماه‌های آینده منجر با آزادسازی بخش قابل توجهی از متصرفات ارتش کرملین شد. آلکسی رسنیکوف، وزیر دفاع اوکراین اعلام کرده که حدود یک میلیون نیرو را برای بازپس گیری مناطق تحت اشغال روسیه در جنوب این کشور گرد هم آورده است.  او هم‌چنین عقب‌نشینی نیروهای مسلح اوکراین از سیویرودونتسک  لیسچانسک را که برای روسیه یک پیروزی استراتژیک تلقی می‌شد،  «اقدامی تاکتیکی» و «برای نجات جان شهروندان اوکراین» توصیف کرد.

خداحافظ بوریس

اما در جزیره، پس از گذشت بیست‌وچهار ساعت بحرانی، در نهایت بوریس‌ جانسون، نخست‌وزیر وقت جنجالی بریتانیا از قدرت کناره‌گیری کرد. جانسون که در طول زمام‌داری‌اش درگیر رسوایی‌های مکرر شده بود در پی از دست دادن حمایت وزرای کابینه و اکثر قانونگذاران محافظه کار، از سمت نخست وزیری انگلیس استعفا داد. وزرای بلندپایه کابینه او در پی آخرین سلسله رسوایی‌ها  -ادعاهایی مبنی بر اینکه کریس پینچر، معاون او، در حال مستی به دو مرد دست درازی کرده- استعفا دادند. 

این بحران در حالی اتفاق افتاد که بریتانیایی‌ها در پی همه‌گیری کووید-19، با تورم فزاینده و با سخت‌ترین فشار مالی در دهه‌های اخیر مواجه بودند و پیش‌بینی می‌شد که اقتصاد بریتانیا در بین کشورهای بزرگ در سال 2023 به جز روسیه ضعیف‌ترین وضعیت را داشته باشد. این ماجرا هم‌چنین به دنبال سال‌ها اختلاف داخلی ناشی از رای شکننده سال 2016 به خروج از اتحادیه اروپا و تهدیدها علیه ساختار خود بریتانیا با درخواست‌ها برای یک رفراندوم دیگر استقلال اسکاتلند، اتفاق افتاد. در پی استعفای اجباری جانسون، بریتانیا وارد دوره‌ای از بی‌ثباتی سیاسی طی ماه‌های آتی شد.

کناره‌گیری سوپرماریو

در ایتالیا هم، در کم‌تر از ۱۰ روز، ماریو دراگی، برای دومین بار از سمت خود به عنوان نخست وزیر ائتلاف وحدت ملی ایتالیا استعفا داد. پس از تنش‌های سیاسی و کناره‌گیری احزاب رادیکال دست‌راستی از ائتلاف وحدت ملی دولت دراگی، او تصمیم گرفت پایان کار کابینه خود را اعلام و از سمت خود کناره‌گیری کند. 

دراگی ۷۴ ساله، رهبری محبوب در ایتالیا به شمار می‌رفت که توانسته بود احزاب مختلف متشکل از چپ و راست را در کابینه ائتلافی خود دور یکدیگر جمع کند. او همچنین به دلیل مدیریت بحران حوزه یورو در زمانی که به عنوان رئیس بانک مرکزی اروپا فعالیت می‌کرد به لقب «سوپرماریو» مشهور بود. در پی استعفای دراگی، نگرانی‌ها نسبت به قدرت‌گیری جریان دست راستی در ایتالیا بالا گرفت و از رهبر رادیکال مهاجرستیز، جورجا ملونی به عنوان یکی از کسانی که می‌تواند در این کشور به قدرت برسد، یاد شد.

تسخیر کاخ ریاست جمهوری

در آن سوی دنیا در شرق آسیا، «شینزو آبه، نخست وزیر پیشین ژاپن مورد سوءقصد قرار گرفت و ساعتی پس از ترور، رسانه‌های ژاپنی گزارش داد که او جان خود را از دست داده است. نخست وزیر محافظه کار سابق ژاپن در حال سخنرانی انتخاباتی در شهر نارا بود که  مردی به او نزدیک شد و از پشت به او شلیک کرد. گفته شد که ضارب به هیچ گروه خاصی وابسته نبوده و صرفا نسبت به سیاست‌های حزب متبوع آبه خشمگین بوده است.

در جنوب آسیا هم که ماه‌ها درگیر بحران مالی بود، در سریلانکا معترضان پس از درگیری با پلیس کاخ ریاست جمهوری را تسخیر کردند. هزاران معترض در کلمبو، پایتخت سریلانکا، طی یکی از بزرگترین راهپیمایی‌های ضددولتی در این کشور بحران‌زده، با شکستن موانع پلیس به اقامتگاه رسمی رئیس‌جمهور یورش بردند.  

رئیس جمهور گوتابایا راجاپاکسا روز پیش از هجوم، به خاطر امنیت خود پیش از برگزاری این تجمع برنامه ریزی شده از محل کاخ ریاست جمهوری نقل مکان کرده بود. این جزیره 22 میلیون نفری با کاهش شدید ارز مواجه است که باعث کاهش واردات ضروری سوخت، غذا و دارو شده و این کشور را در بدترین بحران اقتصادی از زمان استقلال در سال 1948 فرو برده است. بسیاری سقوط کشور را به گردن رئیس جمهور انداخته و طی چند ماه با برگزاری تظاهرات‌های مسالمت آمیز گسترده خواستار استعفای او شده بودند.  نارضایتی در هفته‌های منتهی به اشغال کاخ ریاست‌جمهوری شدیدتر شده بود، چرا که این کشور در پی کمبود نقدینگی، دریافت محموله‌های سوخت را متوقف و مدارس را مجبور به تعطیلی و سهمیه‌بندی بنزین و گازوئیل برای خدمات ضروری کرده بود.

ناکامی شاتل دیپلماسی و اتلاف وقت در دوحه

مذاکرات هسته‌ای ایران نیز که با قطعنامه ماه گذشته گره خورده بود، در این ماه از طریق شاتل دیپلماسی اروپایی در دوحه، پایتخت قطر دنبال شد. با این حال به رغم تلاش‌های میانجی‌گر اروپایی، مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا به بن بست خورد. علی‌رغم آن که خبرگزاری تسنیم، «ضعف و ناتوانی دولت جو بایدن در تصمیم گیری نهایی» را عامل عدم پیشرفت در مذاکرات دانست، لارا روزن، خبرنگار پالیتیکو که مذاکرات هسته‌ای را از نزدیک دنبال می‌کند در  توییتر از قول یک مقام آمریکایی نوشته بود: «معلوم نیست چرا  [ایرانی‌ها] آمده بودند؟!» در نهایت این مذاکرات بدون هیچ پیشرفتی به پایان رسید.

رابرت مالی، نماینده ویژه دولت ایالات متحده در امور ایران مدعی شد مذاکرات دوحه اتلاف وقت بوده و ایرانی‌ها نه با آمریکا، بلکه باید بین خودشان به مذاکره بپردازند تا تصمیم قطعی بگیرند که به برجام بازگردند یا نه. او هم‌چنین مدعی شده ایران خواسته‌های جدیدی در آخرین دور مذاکرات طی هفته گذشته در دوحه اضافه کرد. او هم‌چنین مدعی شد ایران در دوحه درخواست هایی روی میز گذاشت که به برجام ربطی ندارد و این بخشی از مذاکرات فعلی نیست.

کمال خرازی، رئیس شورای راهبردی روابط خارجی جمهوری اسلامی هم در این ماه در گفتگویی کم سابقه با الجزیره گفت: «بر کسی پوشیده نیست که ما توانایی فنی تولید بمب اتم را داریم ولی تصمیمی برای این کار نداریم.» خرازی در این مصاحبه اذعان داشت که جمهوری اسلامی تنها طی چند روز میزان غنی‌سازی اورانیوم را از ۲۰ به ۶۰ درصد رسانده و به راحتی می‌تواند آن را به ۹۰ درصد برساند. خرازی همچنین در این مصاحبه یادآور شده که آمریکا تضمین‌های مورد نظر ایران برای حفظ توافق هسته‌ای را نداده است و «این امر هرگونه توافق را از بین می‌برد».

با این همه، با شدت گرفتن تنش‌ها، وندی شرمن، قائم مقام وزیر امور خارجه ایالات متحده گفت توافق هسته‌ای ایران هنوز نمرده و هنوز فرصتی برای احیای آن وجود دارد. با این همه رابرت مالی در گفتگو با شبکه سی‌ان‌ان  ادعا کرد که پنجره احیای برجام به سرعت در حال بسته شدن است و مدعی شد علی‌رغم اعلام تمایل تهران مبنی بر بازگشت به برجام، در واقع این موقعیت هر روز در حال از دست رفتن است و چنین گزینه‌ای برای همیشه در دسترس نخواهد بود. هم‌چنین در شرایطی که برای اولین بار شبکه سی‌ان‌ان مدعی شد یک هیئت روسی در ماه گذشته حداقل دو بار از یک فرودگاه در مرکز ایران بازدید کرده تا پهپادهای دارای قابلیت حمل سلاح را بررسی کند، در این مصاحبه گفته: گفته: «ایران حالا می‌تواند بین اتکای نسبی به روسیه و بازگشت به برجام یکی را انتخاب کند». او در توضیح این دو گزینه یادآور شده که روسیه در انزوای جهانی قرار دارد اما ایران در صورت بازگشت به برجام، می‌تواند روابط اقتصادی طبیعی با جهان داشته باشد. او ادعا کرده که ایران در صورت عدم بازگشت به مذاکرات احیای برجام با انزوای بیشتری مواجه می‌شود و هزینه فروش پهپادهای مسلح به روسیه را نیز پرداخت خواهد کرد.

بایدن در صحرا، پوتین در تهران

اما مهم‌ترین واقعه در این ماه، حضور تقریبا هم زمان رئوسای جمهور ایالات متحده و روسیه در خاورمیانه بود. در شرایطی که جو بایدن طی توری خاورمیانه‌ای به سرزمین‌های اشغالی و عربستان سعودی سفر کرد، ولادیمیر پوتین، در حرکتی که بیش‌تر نوعی واکنش به سفر بایدن باشد، برای حضور در نشستی مشترک با هم‌تایان ایرانی و ترکیه‌ای خود در تهران حاضر شد.

بایدن که برای تجدید اتحادهای منطقه‌ای به خاورمیانه آمده بود، در اسرائیل علاوه بر صدور بیانیه‌ای مشترک با اسرائیل موسوم به «بیانیه اورشلیم»، با اشاره به اختلاف در مذاکرات هسته‌ای مدعی شد  حتی به قیمت شکست برجام، نام سپاه پاسداران را از فهرست تروریسم وزارت خارجه ایالات متحده حذف نخواهد شد. او هم چنین مدعی شد ممکن است به عنوان آخرین راه از طریق زور با برنامه هسته‌ای ایران برخورد کند. بایدن هم‌چنین در شرایطی که با استقبال نه چندان گرمی در ریاض مواجه شد، با انتشار بیانیه‌های مشترکی با عربستان سعودی و سران کشورهای خلیج فارس، جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح اتمی را هدف مشترک خود اعلام کرد.

با این حال، در شرایطی که بایدن در جده گفته بود نمی‌خواهیم خلا رفتن‌مان از خاورمیانه را ایران، چین و روسیه پر کنند، به فاصله کوتاهی از سفر او پوتین با حضور در تهران سیگنال آشکاری برای واشنگتن برای تحکیم جا پای خود در خاورمیانه فرستاد. نشست سران سه کشور و به طور ویژه حضور اردوغان به عنوان عضو ناتو دلالت بر آن داشت که پایه‌های سیاست خاورمیانه‌ای واشنگتن در بحبوحه جنگ اوکراین به لرزه افتاده است.