کلاف پیچیده احیای برجام / فرصت طلایی تهران از دست رفت؟

در سال 2021، هم ایران و هم ایالات متحده دولت‌های جدیدی داشتند. هر دوی آنها اقدامات خاصی را متوقف کردند که معتقدم اشتباهات استراتژیک بودند. پرزیدنت بایدن رسماً در 20 ژانویه 2021 وارد کار شد اما مذاکرات احیای برجام را تا چهار ماه بعد در آوریل 2021 آغاز نکرد و زمان کمی تا انتخابات ریاست جمهوری ایران در ژوئن 2021 باقی ماند.

رابرت مالی به عنوان مذاکره‌کننده جدید هسته‌ای آمریکا منصوب شد، در حالی که عباس عراقچی مذاکره‌کننده ایران در دوره روحانی باقی ماند. ایران و قدرت های جهانی طی سه ماه گفت‌وگو بر روی بیش از 80 درصد مسائل به توافق رسیدند. با این حال، پس از انتخاب رئیسی، مذاکرات هسته‌ای تا پایان مراسم تحلیف او در آگوست 2021 متوقف شد و علیرغم اینکه کشورهای 1+5 خواستار نهایی کردن مذاکرات با عراقچی بودند، باعث تاخیر شد. اگر تهران اجازه می‌داد عراقچی ادامه دهد، احتمال احیای برجام تا اوت 2021 بسیار بیشتر می‌شد.

دلایلی برای این تاخیرها وجود دارد. پرونده هسته ای ایران در داخل کشور هم در ایران و هم در ایالات متحده بسیار بحث برانگیز بوده است. اصولگرایان ایرانی آن را تسلیم دولت روحانی در مقابل ایالات‌متحده می‌دانستند.

علاوه بر این، احیای برجام قبل از انتخابات ریاست‌جمهوری می‌توانست شرایط اقتصادی را بهبود بخشد و بر نتیجه به نفع اصلاح‌طلبان/اعتدال‌گرایان تأثیر بگذارد.

ابراهیم رئیسی در 19 ژوئیه 2021 روی کار آمد و در آگوست 2021 رسما سوگند یاد کرد و علی باقری کنی را جایگزین عباس عراقچی به عنوان مذاکره کننده ارشد کرد. مهم این است که خود باقری کنی در زمان روحانی به شدت با برجام مخالفت کرد و حتی در تلویزیون ملی آن را «شوخی» خواند. اکنون همان فردی که برجام را «شوخی» خوانده بود، موظف شد آن را احیا کند. محافظه‌کاران نمی‌توانستند مسئولیت احیای برجام را پس از تمسخر آن به عنوان یک توافق شرم‌آور بر عهده بگیرند.

از این رو، آنها آن را به عنوان «مذاکرات رفع تحریم‌ها» تغییر نام دادند. با این حال، ایران تا نوامبر 2021، شش ماه پس از انتخاب بایدن، مذاکرات را برای احیای برجام آغاز نکرد. مذاکرات تا اوت 2022 ادامه یافت. جوزپ بورل، نماینده عالی اتحادیه اروپا در توییتی نوشت: «آنچه قابل مذاکره است، مورد مذاکره قرار گرفته است و اکنون در متن نهایی است. با این حال، پشت هر موضوع فنی و هر پاراگراف یک تصمیم سیاسی نهفته است که باید در پایتخت‌ها اتخاذ شود. اگر این پاسخ‌ها مثبت باشد، می‌توانیم این قرارداد را امضا کنیم.»

در مراحل پایانی اما ایران یک اشتباه استراتژیک مرتکب شد. در فوریه 2022، روسیه یک جنگ تمام عیار را علیه اوکراین آغاز کرد. حملات گسترده روسیه به شدت قیمت انرژی و مواد غذایی را افزایش داد. قیمت بنزین از فوریه تا آگوست 2022 ، 10 درصد افزایش یافت. اروپا از بحران انرژی زمستانی وحشت داشت و به شدت برای جایگزینی انرژی روسیه تلاش کرد.

بحران انرژی اروپا یک «فرصت طلایی» برای ایران به نظر می‌رسید. با این حال، جناح‌های ایرانی در مورد این فرصت طلایی اختلاف نظر داشتند. برخی معتقد بودند وابستگی انرژی بی‌سابقه اروپا به ایران می‌تواند نقطه عطفی تاریخی در بهبود روابط ایران و اروپا باشد، اگر مذاکرات تقریباً کامل، به سرعت برجام را نهایی کند. این دیدگاه با اعتدالیون و اصلاح‌طلبان همسو شد. مسکو به شدت با چنین روابط نزدیکی بین ایران و اروپا مخالف بود زیرا می‌خواست اروپا را به انرژی وابسته نگه دارد و اهرم فشاری بر اوکراین به دست آورد.

دیگران در ایران این فرصت طلایی را متفاوت دیدند. محافظه‌کاران استدلال کردند که تاخیر چندین ماهه مذاکرات، اروپا را مجبور به لغو تحریم‌ها و رسیدگی به بحران انرژی می‌کند. نظرات محمد مرندی، تحلیلگر را در نظر بگیرید، که معتقد بود بحران انرژی و کاهش عرضه روسیه باعث سردرگمی اروپایی‌ها می شود و به تهران اهرم فشاری برای مذاکرات هسته‌ای می‌دهد.

روزنامه کیهان به نمایندگی از این دیدگاه در تاریخ 27 آگوست 2022 با عنوان «احیای برجام یک ضرر جدی است، فقط دو ماه صبر کنید» را منتشر کرد. کیهان نوشت: «اکنون وارد هفتمین ماه جنگ در اوکراین شده‌ایم. در طول هفت ماه گذشته اتفاقات خاصی رخ داد که هیچ کس تصورش را نمی‌کرد. ثروتمندترین، صنعتی ترین و قدرتمندترین کشورهای غربی از همان نقطه وابستگی ضربه‌هایی خورده‌اند که به گفته آینده پژوهان خودشان سال‌ها طول می‌کشد تا از پس آن برآیند. آن نکته چیست؟ انرژی. غربی‌ها به شدت به منابع انرژی در روسیه وابسته هستند.»

اما محاسبات ایران نادرست بود.

اروپا نیازهای انرژی را با وجود تحریم روسیه از جهان عرب تامین کرد. همانطور که نمودار ذیل نشان می دهد، قیمت گاز از اوت 2021 افزایش یافت اما تا اکتبر 2022 کاهش یافت.

چهار تاخیر عمده

مذاکرات هسته‌ای علاوه بر اسرائیل، ائتلاف آمریکا-عرب و نومحافظه کاران در هر دو کشور، با مخالفان داخلی سرسخت در ایران مواجه شد. در دوران دولت روحانی، مخالفان برجام هر کاری از دستشان بر می‌آمد برای جلوگیری از نهایی شدن توافق انجام دادند. پس از توافق، آنها بی‌وقفه برای نابودی آن تلاش کردند و جواد ظریف، وزیر امور خارجه و علی اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی را خائن خطاب کردند و آنها را تهدید به کشتن کردند.

حوادث متعددی رخ داد که محافظه‌کاران مستقیماً ظریف و صالحی را تهدید کردند. در واقع، خود نمایندگان محافظه‌کار مجلس ایران، ظریف و صالحی را بر سر معامله غرب تهدید به اعدام کردند و به صالحی گفتند: «تو را می‌کشیم و در راکتور اراک زیر سیمان دفن می‌کنیم».

وقتی ظریف در مجمع عمومی سازمان ملل با اوباما دست داد، پس از بازگشت به خانه با عباراتی مانند «شما با شیطان بزرگ دست می‌دهید» و «شیطان بزرگی که به خود می‌بالد که دشمن ما باقی می‌ماند» مواجه شد.

سعید جلیلی، مذاکره‌کننده سابق هسته‌ای و منتقد برجام، گفت که توافق هسته‌ای «صد حق مسلم» ایران را کنار گذاشته است. کافی است بگوییم که برجام در ایران با چالش‌های داخلی جدی روبه‌رو بوده و این چالش‌ها ادامه دارد.

در 16 سپتامبر 2022، در حالی که ایران در انتظار تشدید بحران انرژی اروپا بود، پلیس امنیت اخلاقی مهسا امینی 22 ساله را دستگیر کرد. این خبر غم انگیز باعث خشم گسترده عمومی شد.  اعتراضات گسترده ایران را فرا گرفت و شدیدترین بحران داخلی از سال 1357 به وجود آورد.

غرب از این فرصت استفاده کرد و تحریم‌های سنگینی علیه جمهوری اسلامی ایران وضع کرد و با فشار موجب تصویب قطعنامه  24 نوامبر 2022 در شورای حقوق بشر سازمان ملل شد -سخت‌ترین قطعنامه علیه ایران از زمان انقلاب. این قطعنامه یک کمیته تحقیقاتی در مورد نقض حقوق بشر در جریان اعتراضات ایجاد کرد که موظف بود مدارک مرتبط را جمع‌آوری کند و به شورای حقوق‌بشر گزارش دهد. در متن قطعنامه آمده است: «تعداد نگران کننده‌ای از معترضان در حال حاضر بازداشت و کشته شده‌اند که بسیاری از آنها کودکان، زنان و افراد مسن هستند. دولت باید به پلیس دستور دهد که فوراً هرگونه استفاده از زور بیش از حد و کشنده را متوقف کند و خویشتن داری کند.» لحن تند آن در مورد خشونت علیه زنان و کودکان حاکی از تلاشی برای مشروعیت‌زدایی از نظم سیاسی ایران در سطح بین‌المللی است که احتمالاً از این گزارش در مورد ارجاعات احتمالی دادگاه بین‌المللی بهره‌برداری می‌کند. در نهایت، مرگ مهسا امینی و بحران داخلی متعاقب آن، غرب را تشویق کرد که حقوق‌بشر را در اولویت قرار دهد با موضوع هسته‌ای که احیای برجام را پیچیده می‌کند.

من می‌دانم که پس از امضای توافق هسته‌ای 2015، مذاکره‌کنندگان دولت اوباما به ایران بر گسترش همکاری‌ها در سایر حوزه‌های منطقه‌ای تاکید کردند و استدلال کردند که در غیر این صورت این توافق در زمان رئیس‌جمهور بعدی بی‌ثبات خواهد بود.

آنها حل یکی از بحران‌های یمن یا سوریه را از طریق همکاری در نظر گرفتند زیرا می‌تواند: 1) به مخالفان برجام نشان دهد که تعامل با ایران به صلح و ثبات منطقه‌ای کمک می‌کند و 2) روابط ایران و عربستان را بهبود بخشد و تنش‌های منطقه‌ای را کاهش دهد. اوباما کاهش خصومت ایران و عربستان و حل بحران فلسطین از طریق راه حل دو دولت را در اولویت قرار داد.

اوباما در مصاحبه آتلانتیک در سال 2016 گفت که ایران و عربستان سعودی باید شرکای منطقه ای باشند. آتلانتیک گزارش داد: اوباما اغلب به طرز سختگیرانه‌ای درباره قبیله‌گرایی غیرقابل حل خاورمیانه اظهارنظر می‌کند و می‌گوید که عربستان سعودی باید همسایگی خود را با ایران «سهیم» شود. در مورد کاستی‌های متحدان آمریکا که به قول اوباما بیشتر شبیه «سواران آزاد» عمل می‌کنند و در مورد اوکراین، که اوباما معتقد است یکی از منافع اصلی ایالات متحده نیست و همیشه در برابر سلطه روسیه آسیب پذیر خواهد بود. و او پیشنهاد می‌کند که با امتناع از به راه انداختن جنگ‌های غیرضروری و غیرقابل پیروزی در دولت‌های «درهم‌پاشیده» خاورمیانه، قدرت ایالات متحده را حفظ و تقویت می‌کند، نه این که آن را کاهش دهد.

این پیشنهاد الگوی همکاری برجام فراتر از موضوع هسته‌ای با مخالفت مقامات عالی  و محافظه‌کاران ایرانی مواجه شد. پس از توافق سال 2015، روحانی به مذاکرات ایران و آمریکا درباره سوریه نگاه مثبتی داشت، اما رهبری بلافاصله اعلام کرد که ایران فراتر از موضوعات هسته‌ای با آمریکا گفت‌وگو نخواهد کرد و استدلال کرد که این امر به آمریکا اجازه سلطه بر ایران را می‌دهد.

2) نفوذ نهاد‌های اطلاعاتی به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی

علاوه بر این، ایران نسبت به عوامل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نگرانی‌ها و سوء ظن‌های اساسی داشت. ایران قاطعانه بر این باور بود که این بازرسان به عنوان عوامل مخفی سرویس‌های اطلاعاتی متخاصم، تحت پوشش بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در ایران فعالیت می‌کنند و اطلاعات مربوط به برنامه هسته‌ای ایران را با ایالات متحده و اسرائیل به اشتراک می‌گذارند. این باور با چندین نمونه خرابکاری، از جمله ترور دانشمندان هسته‌ای، حملات سایبری و انفجار در تاسیسات هسته‌ای ایران اثبات شد. از آغاز ریاست‌جمهوری اوباما تا به امروز، حملات سایبری متعددی که استاکس‌نت نمونه‌ای از آن بود، تأسیسات هسته‌ای ایران را هدف قرار دادند. علاوه بر این، تعداد قابل توجهی از دانشمندان هسته‌ای ایران قربانی ترور شدند و خرابکاری‌های متعددی در داخل ایران به اسرائیل نسبت داده شد.

3) فشار بر دولت بایدن

اول، قرارداد مبادله زندانیان شامل آزادسازی حدود 6 میلیارد دلار از سرمایه‌های ایران است که در کره جنوبی مسدود شده بود. دوم، بر اساس برجام و قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل، انتظار می‌رود «بندهای غروب‌» کلیدی پس از اکتبر 2023، برخی محدودیت‌های برنامه هسته‌ای ایران را برطرف کند. این شامل:

•  محدودیت‌های تحقیق، توسعه و تولید موشک‌های بالستیک که برای حمل سلاح هسته‌ای طراحی شده‌اند.

•  ممنوعیت واردات و صادرات فناوری موشکی ایران: ایالات متحده موظف است به دنبال تصویب قانونی توسط کنگره باشد که به تحریم‌ها بر بخش‌های کلیدی که واشنگتن به عنوان بخشی از توافق هسته‌ای «تعلیق» کرده بود، پایان دهد.

•  ایالات متحده باید افراد و نهادهای مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران را از فهرست تحریم‌های خود حذف کند.

•  اتحادیه اروپا باید تحریم‌های باقی‌مانده خود را علیه برنامه هسته‌ای ایران لغو کند.

علاوه بر این، در جولای 2024، پیش‌بینی می‌شود که برجام محدودیت‌های آزمایش و تولید سانتریفیوژهای پیشرفته IR-6 و IR-8 برای غنی‌سازی اورانیوم توسط ایران را کاهش دهد. در نتیجه، رئیس جمهور بایدن نگران است که این اقدامات می‌تواند حملات سیاسی شدید جمهوری‌خواهان را به مبارزات انتخاباتی‌اش تحریک کند. این نگرانی اصلی منجر به بلاتکلیفی وی در تکمیل مذاکرات شده است.

با این حال، پس از یک سال مذاکره، ایران و ایالات متحده به یک توافق غیررسمی گسترده‌تر دست یافتند که شامل موارد زیر است: (1) محدود کردن انباشت اورانیوم بسیار غنی شده توسط ایران، (2) اجازه افزایش بازرسی‌های بین‌المللی از تاسیسات هسته‌ای ایران، (3) توقف حملات نیابتی ایران به نیروهای آمریکایی در خاورمیانه. در مقابل، ایران پنج زندانی آمریکایی را در ازای آزادی چند ایرانی و 6 میلیارد دلار پول مسدود شده ایران برای خرید غذا، دارو و سایر کالاهای بشردوستانه برای مردم ایران آزاد خواهد کرد. تهران همچنین نفت بیشتری صادر خواهد کرد و به تدریج به منابع مالی مسدود شده خود در عراق دسترسی خواهد داشت.

4) تهاجم روسیه به اوکراین

جنگ در اوکراین پیامدهایی برای روابط ایران و روسیه داشته است. اتحاد روسیه و ایران به میزان قابل توجهی تقویت شده است. اروپا همکاری راهبردی روسیه و ایران، به ویژه پس از جنگ در اوکراین را تهدیدی برای هژمونی غرب در منطقه می‌داند. یک مقام ارشد آمریکایی ادعا کرده: «آن‌ها تامین‌ کننده نظامی شماره یک کشوری هستند که یک جنگ فتح و تجاوز تحریک نشده را در اروپا به راه انداخته است. البته امید ما این است که آن‌ها به سرعت مسیر خود را تغییر دهند.».

در می 2023، در جریان سمیناری در اروپا، یک مقام اروپایی تاکید کرد که ایران باید بپذیرد که همکاری نظامی با روسیه در مناقشه اوکراین خط قرمز اروپاست. این مقام مدعی شد: «تهاجم روسیه به اوکراین تهدیدی برای اروپا است. در نتیجه، احیای برجام و لغو تحریم‌ها ممکن است در زمانی که ایران در مناقشه اوکراین با مسکو همسو است، امکان‌پذیر نباش».