بازی پرهزینه پوتین با ارمنستان/چگونه روسیه پای غرب را به قفقاز باز کرد؟

به گزارش اقتصادنیوز، 17 آوریل، ستونی از تانک‌ها و کامیون‌های روسی هنگام دور شدن از قره‌باغ کوهستانی، منطقه مرتفعی در قلب قفقاز جنوبی که آذربایجان و ارمنستان بیش از سه دهه بر سر آن با هم جنگیدند، از میان برخی از شهرهای خاکی آذربایجان عبور کردند؛ شهرهایی که از سال 2020، نیروهای حافظ صلح روسیه در آنجا حضور داشتند. اکنون، پرچم روسیه که زمانی بر فراز پایگاه نظامی منطقه برافراشته شده بود، پایین آورده شده است. این رخداد بسیاری را غافلگیر کرد، اما خروج روسیه باعث شد معادلاتی را که در اواخر سپتامبر 2023 تغییرشان آغاز شده بود، تثبت شوند، زمانی که آذربایجان قره باغ را بازپس گرفت نیروهای روس کناری ایستاده و ناظر بودند. حالا آذربایجان، کشوری اقتدارگرا که با روسیه در دریای خزر مرز مشترک دارد، به عنوان بازیگر قدرتمند با منابع نفت و گاز قابل توجه، ساختار نظامی قوی و روابط سودآور با روسیه و غرب ظاهر شده است.همزمان دو کشور دیگر منطقه، ارمنستان و گرجستان، تغییرات تاکتیکی خود را تجربه کرده‌اند. در ماه‌های پس از تسلط آذربایجان بر قره‌باغ کوهستانی، ارمنستان، متحد سنتی روسیه، با قدرت بیشتر به سوی غرب در حرکت است.

حزب حاکم در گرجستان در حال شکستن سه دهه روابط نزدیک با اروپا و ایالات متحده است و به نظر می رسد قصد تقلید از همسایگان خود را دارد. در ماه مه، پارلمان گرجستان قانونی بحث برانگیز را برای سرکوب "نفوذ خارجی" بر سازمان های غیردولتی تصویب کرد - قانونی که از قوانین روسیه الهام می گیرد و به مسکو سیگنال می دهد که شریک قابل اعتمادی در مرز جنوبی خود دارد.این عبارات بخشی از یادداشتی است که در نشریه فارن افرز منتشر شده، اقتصادنیوز این یادداشت را در سه بخش ترجمه کرده که بخش نخست با عنوان «بازی بزرگ آذربایجان/ چرا روسیه دل از قفقاز کند؟» منتشر شد و در ادامه بخش دوم آمده است.

کابوس غرب

بخش مهمی از جاه طلبی های روسیه در قفقاز جنوبی  به واسطه بازسازی مسیرهای حمل و نقل زمینی به ایران اجرایی می شود. جذاب‌ترین مسیر، مسیری است که آذربایجان آن را کریدور زنگزور می‌نامد، مسیر جاده‌ای و ریلی پیش‌بینی‌شده در جنوب ارمنستان که آذربایجان را به نخجوان، منطقه‌ای که هم مرز با ایران و ترکیه است، متصل می‌کند.

با بازگشایی این مسیر 27 مایلی، مسکو یک اتصال ریلی مستقیم به تهران خواهد داشت، گزاره ای که به تامین کننده مهم تسلیحات نیروهای روسی در حال جنگ در اوکراین تبدیل شده است.در واقع، محور شمال-جنوب عملاً آنچه را که در طول جنگ جهانی دوم به عنوان کریدور پارسی شناخته می‌شد احیا می‌کرد –مسیر جاده‌ای و ریلی که از شمال ایران از طریق آذربایجان به روسیه می‌رود و کمتر از نیمی از کمک‌ها را تأمین می کند.

ایالات متحده در طول جنگ جهانی دوم از این طریق به اتحاد جماهیر شوروی کمک کرد. با یک پیچ و تاب عجیب در سرنوشت، همین محور اکنون برای مسکو در مبارزه کنونی اش علیه ایالات متحده و غرب حیاتی است. در نوامبر 2020، زمانی که پوتین، علی‌اف، و نیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان توافقنامه ای سه جانبه امضا کردند که به طور رسمی درگیری در قره باغ کوهستانی را متوقف کرد، روس ها تصور کردند که برای باز کردن این مسیر قرارداد دارند. این پیمان شامل مقرراتی بود که خواستار رفع انسداد همه راه‌های حمل‌ونقل اقتصادی در منطقه و به طور مشخص نخجوان می شد. علاوه بر این، براساس مفاد توافق کنترل این مسیر در دست سرویس امنیت فدرال روسیه یا FSB خواهد بود.

از آن زمان تاکنون، این کریدور بسته مانده ، زیرا ارمنستان و آذربایجان نتوانستند در مورد شرایط عملیاتی مفاد مرتبط با آن توافق کنند. با این حال، اصرار روسیه بر اینکه نیروهای امنیتی این کشور باید تحت کنترل باشند، ثابت مانده است.ماه آوریل الهام علی اف در بازگشت از مسکو به این موضوع اشاره کرد و به مخاطبان بین المللی گفت که توافقنامه 2020 (که سایر مفاد آن اکنون زائد هستند) "باید رعایت شود." بنابراین، گشایش کریدور ممکن است جوهره توافق جدید بین آذربایجان و روسیه باشد: در ازای خروج روسیه و نیروهایش از قره باغ - گامی که رهبری آذربایجان را پیروزی بزرگ داخلی می دانند- آذربایجان ممکن است به کنترل امنیتی روسیه بر سراسر ارمنستان جنوبی تن دهد. اگر چنین طرحی اجرا شود، به منزله تسلط هماهنگ آذربایجان و روسیه بر مرز جنوبی ارمنستان خواهد بود که هم برای ارمنستان و هم برای غرب یک کابوس است. ارامنه کنترل یک منطقه مرزی استراتژیک حیاتی را از دست خواهند داد. ایالات متحده و متحدان غربی این کشور نیز شاهد گام بزرگ روسیه به سمت ایجاد یک ارتباط زمینی و جاده ای و ریلی با ایران خواهند بود.علاوه بر این، ارمنستان به تنهایی توانایی جلوگیری از اقدام روسیه و آذربایجان را ندارد.

انتقام ایروان از مسکو؟

هیچ یک از متحدان سابق روسیه به اندازه ارمنستان شاهد فروپاشی روابط خود با مسکو نبوده اند. دو کشور اتحاد تاریخی طولانی دارند که بر اساس مذهب مشترک مسیحی شان تعریف شده است. روسیه حافظ سنتی ارامنه در امپراتوری عثمانی بود و ارمنی‌هایی که در امپراتوری روسیه و سپس اتحاد جماهیر شوروی زندگی می‌کردند نسبت به سایر غیراسلاوها از تحرک اجتماعی بالاتری برخوردار بودند: برخی از آنها به بالاترین رده‌ها رسیده و در قاب نخبگان شوروی فعالیت داشتند.اما همه چیز در چند سال گذشته تغییر کرده است. روابط روسیه با ارمنستان در سال 2018، زمانی که انقلاب مخملی ارمنستان پاشینیان را به قدرت رساند، سرد شد. این انتقال  قدرت به سختی در مسکو تحمل شد، مسکو می ترسید «انقلاب رنگی» دولتی غیر دوست را در مرز این کشور به قدرت برساند. پس از جنگ ناگورنو-قره باغ در سال 2020، مسکو به حمایت از ارامنه ادامه داد، اما روابط به کشور تیره شد. ز منظر ایروان، تصرف این اراضی توسط آذربایجان در پاییز گذشته، با موافقت روسیه، ضریه ای غیر قابل تحمل بود.

از آنجایی که کرملین به تعهدات امنیتی خود در قبال ارمنستان عمل نکرد، پاشینیان به سوی غرب گام برداشت. پاییز گذشته، او با ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین ملاقات کرد و ارمنستان را وادار کرد تا رسماً به دادگاه کیفری بین‌المللی بپیوندد، این رویکرد بدین معنا بود که پوتین، که حکم بازداشتش توسط دیوان بین‌المللی کیفری صادر شده، اگر پا به ارمنستان بگذارد، ممکن است از نظر تئوری دستگیر شود. ماه فوریه، پاشینیان مشارکت ارمنستان در ائتلاف نظامی به رهبری روسیه، سازمان امنیت جمعی را به حالت تعلیق درآورد. برخی از سیاستمداران اروپایی اکنون ایده عضویت نهایی ارمنستان در اتحادیه اروپا را مطرح کرده اند.با حذف قره باغ کوهستانی از معادله، پاشینیان نیز برای کاهش وابستگی کشورش به روسیه فشار می آورد. ارمنستان از روسیه خواسته است تا مرزبانان روسی را که از دهه 1990 در فرودگاه زوارتنوتس ارمنستان مستقر بودند تا اول اوت خارج کند. سایر مرزبانان روسی که در مرزهای ارمنستان با ایران و ترکیه مستقر هستند فعلا باقی خواهند ماند.

با این حال، چرخش ارمنستان به سمت غرب در لحظه ای بسیار نامطلوب برای روسیه رخ داد. آذربایجان با پیروزی و بهره مندی از روابط مستحکم با روسیه و ترکیه، فشار بر ارمنستان را کاهش نداده است. در همین حال، دیگر قدرت‌های بزرگ منطقه‌ای در اطراف ارمنستان - ایران، روسیه و ترکیه - از گسترش بیش از حد نفوذ غرب آگاه هستند. علیرغم اختلافات فراوان، آنها در باب کاهش وجهه استراتژیک غرب در منطقه و ارتقای جایگاه خود برنامه مشترکی دارند. به عنوان مثال، در ماه آوریل، مقامات ارشد آمریکایی و اروپایی در بروکسل یک بسته کمک اقتصادی را در اختیار ارمنستان قرار دادند. در پاسخ، ایران، روسیه و ترکیه هر کدام بیانیه‌های تقریباً یکسانی صادر کردند و از فعل و انفعال های غرب برای «مقابله ژئوپلیتیکی» ابراز تاسف کردند؛منظورشان مداخله غرب در ارمنستان بود.