ورود قفقاز به عصر تازه/ ایران و ترکیه در مسیر جدید؛ انفعال روسیه فرصت‌ساز می‌شود؟

به گزارش اقتصادنیوز، قفقاز جنوبی دستخوش دگرگونی ژئوپلیتیکی شده است. جنگ در اوکراین و حل مناقشه قره باغ بین ارمنستان و آذربایجان به معنای ورود این منطقه به عصر جدیدی است. ارمنستان، آذربایجان به تدریج در صحنه جهانی اعتماد به نفس بیشتری پیدا کرده اند و هر کدام تلاش دارند تا با تنوع بخشیدن به سیاست خارجی خود، وابستگی شان به روسیه را محدود کنند. آذربایجان به دنبال روابط نزدیکتر با ترکیه، اسرائیل، آسیای مرکزی و تعدادی از کشورهای اروپایی است، هرچند در زمین روسیه نیز بازی می کند. ارمنستان نیز پس از شکست در قره باغ، برای تعامل نزدیکتر با اتحادیه اروپا، نزدیک شدن به ترکیه و حتی پیوندهای نظامی با هند و برخی کشورهای اروپایی خیز برداشته است.

عصر تازه در قفقاز

به نوشته بنیاد کارنگی، قفقاز جنوبی به جای عرصه رقابت بین روسیه و غرب، به فضای ژئوپلیتیکی شلوغ تبدیل شده که شش قدرت بزرگ در آن برای نفوذ با هم رقابت می کنند. آن هم در شرایطی که به باور گروهی از تحلیلگران، ما شاهد پایان نفوذ انحصاری روسیه در قفقاز جنوبی هستیم که تقریباً دویست سال است عامل حفظ وضعیت موجود بوده است. کاهش قدرت روسیه منجر به ظهور مجدد پیوندهای نزدیک بین قفقاز جنوبی و خاورمیانه شده است. در واقع، جغرافیا طرفدار چنین ارتباطی است. روسیه در میان کوه های قفقاز قرار دارد و دولت های خاورمیانه مدت هاست که قفقاز جنوبی را ادامه طبیعی قلمروهای خود می‌دانند.

تعمیق روابط در تجارت رو به رشد، سرمایه گذاری، زیرساخت های انرژی و راه آهن که قفقاز جنوبی را به دو قدرت بزرگ همسایه یعنی ترکیه و ایران متصل می کند، در این میان قابل تامل است.

ترکیه متحد کلیدی آذربایجان است و همچنین از روابط نزدیک با گرجستان برخوردار است، در حالی که ارمنستان حمایت ایران را دارد، هرچند تهران تلاش می کند تا در این منطقه تعادل را برقرار نماید. با این حال ترکیه برای توسعه اتصال شرق به غرب که زیرساخت های سنتی شمال به جنوب تحت حمایت روسیه را قطع می کند، منطقه را تحت فشار قرار داده است. تکمیل موفقیت آمیز راه آهن باکو- تفلیس- قارص یک نمونه است. فشار دیگر باکو و آنکارا برای باز کردن یک مسیر جدید از طریق جنوبی‌ترین استان سیونیک ارمنستان تعریف کرده است. ایران نیز پیروزی های چشمگیری به دست آورده است. تهران ماه اکتبر قراردادی با باکو در مورد کریدور ترانزیتی جدیدی امضا کرد که آذربایجان را از طریق خاک ایران به منطقه نخجوان متصل می کند. تهران همچنین بر روی کریدور بین المللی حمل و نقل شمال-جنوب که از جنوب ایران و از طریق آذربایجان و دریای خزر به روسیه کشیده می شود، متمرکز شده است. طرح‌های دیگر شامل توسعه جاده‌هایی از طریق ارمنستان است که می‌تواند پیوند محکمی بین ایران و بنادر پوتی و باتومی در دریای سیاه گرجستان ایجاد کند.

برگ برنده تهران و آنکارا

زیرساخت های انرژی در قفقاز جنوبی نیز به طور فزاینده ای به خاورمیانه گره خورده است. آذربایجان به یکی از تامین کنندگان اصلی گاز ترکیه تبدیل شده و حدود 16 درصد از نیازهای این کشور را در سال 2022 پوشش می دهد، در حالی که ایران و ارمنستان توافق کرده اند که قرارداد تجارت گاز خود را تا سال 2030 تمدید کنند.جنگ داخلی در سوریه نشان داد که تحولات سیاسی و نظامی در خاورمیانه چگونه بر قفقاز جنوبی تأثیر می گذارد. به عنوان مثال، ساکنان دره پانکیسی در گرجستان داوطلب شدند تا با گروه‌های  افراطی در سوریه و عراق بجنگند. سوریه همچنین یکی از معدود کشورهایی است که استقلال مناطق جدایی طلب گرجستان آبخازیا و اوستیای جنوبی را به رسمیت شناخته است.  فراتر از امنیت، ارمنستان و گرجستان روابط مستحکمی با دیگر کشورهای برجسته خاورمیانه ایجاد کرده اند. عربستان سعودی اخیرا با برقراری روابط دیپلماتیک با ارمنستان موافقت کرد. در روابط گرجستان با کشورهایی مانند عربستان سعودی، عراق و اردن نیز الگوهای مشابهی در حال تکرار است.

روابط اسرائیل با آذربایجان قابل توجه است و این دو بازیگر از روابط نظامی نزدیک برخوردارند. آذربایجان در جنگ دوم قره باغ کوهستانی و در سپتامبر 2023، زمانی که کنترل کامل منطقه مورد مناقشه را به دست گرفت، از تسلیحات پیشرفته اسرائیلی استفاده کرد. آذربایجان همچنین تامین کننده اصلی نفت اسرائیل است و 40 درصد نیاز این بازیگر را تامین می کند.طبیعتا چنین تعاملی روابط باکو و خاورمیانه را در میانه تنش ها در غزه تحت تاثیر قرار می دهد. با پایان یافتن تسلط روسیه بر قفقاز جنوبی، واضح است که این منطقه در حال نزدیک شدن به خاورمیانه است. از نظر تاریخی، این در واقع بازگشت به رویه عادی است، بدین معنای که قفقاز با قدرت های خاورمیانه که به طور سنتی بیشترین تأثیر را در منطقه دارند، درگیر تعامل نزدیک تر خواهد شد. این گزاره برای ایران و ترکیه برگ برنده است؛ هرچند چنین فرایندی می تواند برای غرب منافعی دنبال داشته باشد.

به هر حال، جابه‌جایی صفحات تکتونیکی فرصت‌هایی را برای بازیگران متعدد ایجاد می‌کند تا قدرت را به نمایش بگذارند. اما اتحادیه اروپا و ایالات متحده به دلیل فاصله جغرافیایی و فقدان اهرم های اقتصادی قابل توجه محدود شده اند. ترکیه و ایران هر دو در نزدیکی هستند و مشتاق به دست آوردن نفوذ بیشتر در قفقاز جنوبی.