ایران و عربستان؛ از صلح سرد تا اتحاد راهبردی/ فرصت سازی جنگ غزه برای تهران و ریاض؛ چرا پادشاهی وارد بازی آمریکا و اسرائیل نشد؟

به گزارش اقتصادنیوز، سنتری فاندیشن با انتشار گزارشی نوشت، در یک سال و نیم گذشته، تهران و ریاض با میانجیگری چین روابط خود را احیا کردند، در همین راستا گروهی با استناد به جنگ در غزه براین باورند که درگیری‌ها در این جغرافیا هنوز نتوانسته نزدیکی شکننده بین ریاض و تهران را که به یک کانال حیاتی برای رفع تعارض تبدیل شده تحت تاثیر قرار دهد. با این حال به ادعای این موسسه مطالعاتی، تداوم تنش‌ها در منطقه می‌تواند  این آتش‌بس ظریف را در معرض فروپاشی قرار دهد. طول، دامنه و شدت وضعیت کنونی فشار زیادی بر پیمانی تحمیل کرده که در ابتدا به‌عنوان یک روزنه دیپلماتیک شناخته می‌شد، نه یک مشارکت مستحکم. اگر جنگ‌های غزه، لبنان بیش از این تداوم یابد و بازیگران بین‌المللی بیشتری را به خود جذب کنند، توافق عربستان و ایران دیگر به عنوان ابزار مؤثری برای کاهش تنش عمل نخواهد کرد.

با این همه گروهی از تحلیلگران باور دیگری دارند و معتقدند که تهران و ریاض به واسطه تشدید تنش‌ها در خاورمیانه به یکدیگر نزدیک شده‌اند و توسل هر دو بازیگر به اهرم‌های دیپلماتیک یکی از متغیرهایی است که مانع از رویارویی تمام عیار شده است. اقتصادنیوز یادداشت موسسه مطالعاتی سنتری فاندیشن را در دو بخش ترجمه کرده که بخش نخست در ادامه آمده است.

صلح شکننده!

سنتری فاندیشن در ادامه یادداشت ادعایی‌اش آورد، توافق عربستان و ایران با میانجیگری چین و مقدمات آن توسط عراق و عمان انجام شد و صلح سردی را بین دو رقیب دیرینه برقرار کرد. این توافق پس از سال‌ها رقابت تلخ به نتیجه رسید. پیشتر ریاض و تهران یکدیگر را تهدیدی جدی برای امنیت می‌دانستند و پیوسته یکدیگر را به بی‌ثبات کردن منطقه متهم می‌کردند. آن‌ها اغلب از طرف‌های مخالف در درگیری‌ها در سراسر یمن، لبنان و سوریه حمایت می‌کردند. ریاض، همراه با واشنگتن، همچنین تهران را به واسطه حمایت (ادعایی) از حمله به کشتی‌ها، قلمرو و زیرساخت‌های حیاتی انرژی عربستان به چالش می‌کشید؛ ادعایی که بارها توسط ایران رد شد.

روابط دو بازیگر سال 2015 به واسطه اعدام شخ نمر، روحانی برجسته شیعی پرتنش‌تر شد و موجب شد تا دو کشور روابط دیپلماتیک خود را قطع کنند. همزمان سال 019 و همزمان با حملات به تاسیسات نفتی آرامکو عربستان، درگیری میان ایران و عربستان افزایش یافت؛ ریاض مدعی بود که حوثی‌ها به واسطه حمایت‌های پادشاهی آرامکو و کشتی‌ها و زیرساخت‌های این بازیگر را هدف قرار داده است؛ ادعایی که اثبات نشد.

در آن بازه زمانی دولت اول ترامپ از رویکرد منفعلانه‌ای پیروی کرد و همین گزاره موجب شد تا پادشاهی استراتژی منطقه‌ای خود را بازتعریف کرده و در شکاف میان تهران و واشنگتن گرفتار نشود. در همین راستا ریاض به استراتژی بازدارندگی و گفت‌وگو متوسل شد. سال 2023 دو بازیگر همزمان با کاهش پتانسیل جنگ منطقه‌ای، فرایند تنش زدایی را کلید زدند.

به ادعای ناظران توافق میان ایران و عربستان دامنه محدودی دارد، با این همه در صورتی که چنین توافقی حاصل نمی‌شد با آغاز جنگ در غزه، خاورمیانه در شرایط دشوارتری قرار می‌گرفت چرا که واشنگتن و تل‌آویو تلاش می‌کردند تا از اختلاف‌های میان دو بازیگر استفاده کرده و زمینه را برای رویارویی هموار سازند. با این همه فراتر از توافق سال 2023، پادشاهی به اسرائیل اجازه نداد تا از حریم هوایی‌اش برای حمله به برخی سایت‌های ایران استفاده کند.

با این همه نمی‌توان گفت که چالش‌های میان دو بازیگر کاملا از میان رفته است. به بیانی دیگر تهران و ریاض کماکان در خفا رقابت دارند و نوعی بی‌اعتمادی بر روابط دو بازیگر حاکم است. به ادعای ناظران ماهیت پیمان صلح میان ایران و عربستان فراتر از آن چیزی بود که نوشته شد؛ عربستان سعودی متوجه شد که نمی‌تواند آن طور که انتظار می‌رود روی حمایت ایالات متحده حساب کند و این انگیزه‌ای برای تهران و ریاض ایجاد کرد تا راه‌های خود را برای مهار درگیری پیدا کنند. گزارش‌های فاش شده حاکی از آن است که عربستان سعودی از ایران خواسته تا سیاست‌های منطقه‌ای‌اش را بازتعریف کرده و در مقابل، عربستان سعودی از کمپین فشار حداکثری به رهبری ایالات متحده فاصله گیرد و سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی بسیار مورد نیاز را انجام دهد.

یک توافق با دستاوردهای محدود؟

به ادعای این موسسه مطالعاتی، مبهم بودن توافق ممکن است ضروری بود، اما بدون شک، منشأ ضعفش در آینده نیز خواهد بود. تفاهم نانوشته توافق حاوی انتظارات غیرواقعی بسیاری از هر دو طرف بود. در ظاهر، این توافق چیزی بیش از یک پیمان عدم تجاوز حداقلی قلمداد می‌شد. با این حال، در واقعیت، هر دو طرف امیدوار بودند که از طریق آن به جاه طلبی‌های گسترده‌تری دست یابند. عربستان سعودی تنش زدایی را راهی برای جلوگیری از حملات حوثی‌ها به مرزهای خود و کمک به پایان دادن سریع جنگ در یمن می‌دانست. تهران نیز به این توافق به سان فرصتی نگاه می‌کرد برای جذب سرمایه گذاران سعودی.

به ادعای ناظران، جدای از بازگشایی سفارت‌ها، موفقیت‌های ملموس کمی از این توافق حاصل شد تا جایی که به ادعای گروهی ریاض خیلی زود اشتیاق اولیه برای سرمایه‌گذاری در ایران را کم رنگ کرد چرا که نگران گرفتار شدن در تحریم‌های ایالات متحده بود و بازار ایران را برای ریسک کردن پر خطر می‌دانست. در این میان فرایند دشوار مذاکرات صلح با حوثی‌ها که گروهی مورد حمایت ایران هستند موجب شد تا پادشاهی به این درک برسد که این گروه می‌تواند تهدیدی وجودی و تاکتیکی برای این بازیگر محسوب شود.

عبدالعزیز ساگر، موسس و رئیس مرکز تحقیقات خلیج فارس، مدعی شد: پیمان عربستان و ایران دستاورد محدودی داشت و صرفا زمینه را برای احیای روابط دیپلماتیک هموار کرد». به ادعای او هیچ رابطه‌ای در سطح استراتژیک در این توافق تعریف و هیچ درکی از وضعیت منطقه حاصل نشد».

به باور گروهی دیگر از ناظران به نظر می‌رسد ریاض و تهران در انتظار آن هستند تا طرف مقابل گام جدی‌تری بردارد. عربستان سعودی امیدوار است تا ایران تعهد خود را به سودهای اقتصادی بالقوه با کاهش حمایت خود از متحدانش در منطقه را نشان دهد؛ گزاره‌ای که ایران به آن تن نخواهد داد. ترکش‌های جنگ در غزه، پیمان عربستان و ایران را در معرض آزمایش قرار داده است. این توافق نه تنها این چالش‌های جدید را پشت سر گذاشته است، بلکه حتی مزایای غیرمنتظره‌ای نیز به همراه داشته است (حتی اگر هنوز تمام انتظارات سال 2023 را برآورده نکرده باشد). این رابطه به یک نیروی تثبیت کننده در خلیج فارس تبدیل شده است - کمک به ایزوله کردن کشورهای خلیج فارس از رویارویی اسرائیل و ایران در آن قابل تبیین است. گفت‌وگوی ایران و عربستان در میان لفاظی‌ها برای جنگ، به‌عنوان مکانیزم رفع تعارض عمل کرده است.

دیپلمات‌های سعودی و ایرانی دیپلماسی را زنده نگه داشته‌اند و کانال‌های ارتباطی به طور چشمگیری تقویت شده‌اند. نوامبر 2023 تحول مهمی رخ داد؛ زمانی که ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور فقید ایران، در نشست اضطراری سازمان همکاری اسلامی (OIC) در ریاض شرکت کرد که اولین سفر یک رهبر ایران به عربستان سعودی از زمان احیای روابط دیپلماتیک دو کشور بود. در سراسر دسامبر 2023، دیپلمات‌های دو طرف در جده و ژنو جلساتی در سطح عالی برگزار کردند. فیصل بن فرحان، وزیر امور خارجه عربستان سعودی در مراسم تشییع جنازه ابراهیم رئیسی در ماه مه، شرکت کرد؛ حضوری که نشان از گرمی روابط داشت.

در ماه اوت، علی باقری، سرپرست وزارت امور خارجه ایران، برای شرکت در نشست دیگر سازمان همکاری اسلامی به جده سفر کرد. ماه بعد، عباس عراقچی وزیر امور خارجه ایران در جریان مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک با همتای سعودی خود دیدار کرد و در ماه اکتبر عراقچی در بحبوحه تشدید نگرانی‌ها در مورد تجاوز احتمالی متقابل اسرائیل وارد ریاض شد. همچنین سال گذشته، عربستان سعودی از پیوستن به گروه ضربت دریای سرخ به رهبری ایالات متحده با هدف مقابله با تهدیدات دریایی حوثی‌ها خودداری کرده است.

جنگ غزه برای تهران و ریاض فرصت ساز شد

به ادعای ناظران، تهران ممکن است نسبت به گام‌های دیپلماتیک اخیر خود بیش از حد خوش بین باشد، به ویژه پس از بازدید مقامات ایرانی از اردن و مصر، دو کشور از نزدیک‌ترین متحدان منطقه‌ای ریاض. عراقچی در مصاحبه با یک روزنامه مصری با ارائه طرح تشکیل «ائتلاف منطقه‌ای» پیشنهاد کرد که ایران، ترکیه و کشورهای عربی می‌توانند به شرکای قوی تبدیل شوند.

با این حال، تشکیل چنین اتحادی هنوز دور از ذهن به نظر می‌رسد. در حالی که تلاش‌های عراقچی فصل جدیدی را در روابط تهران و ریاض و متحدانش باز کرد، متحدان سعودی همچنان از دریافت‌کنندگان اصلی کمک‌های آمریکا در منطقه هستند و از این رو بعید به نظر می‌رسد که بیش از حد به تهران نزدیک شوند.

همچنین یکی از نتایج کلی جنگ غزه نزدیک‌تر کردن تهران و ریاض بوده است. عزیز ارغشیان، تحلیلگر سعودی، که برای بنیاد تحقیقاتی آبزرور خاورمیانه کار می‌کند، گفت: «هر اندازه تهران و ریاض بیشتر با هم ارتباط برقرار کنند، بیشتر به یکدیگر اطمینان می‌دهند. اکنون، چیزی ارگانیک‌تر در این معامله وجود دارد - یک استراتژی روشن برای سرمایه‌گذاری در رابطه و ذاتی‌تر کردن آن.- این فقط خرید زمان برای مقابله با قدرت و نفوذ ایران نیست. هر چه این جنگ بیشتر طول بکشد، فرصت‌های بیشتری برای هر دو طرف ایجاد می‌شود تا نشان دهند که دشمن نیستند.»