پشت پرده توافق گازی ایران و روسیه/ جنگ اوکراین ورق را به نفع تهران برگرداند؟+ نمودار
به گزارش اقتصادنیوز، امواج مدیا با انتشار یادداشتی مدعی شد: سفر اخیر مسعود پزشکیان، رئیس جمهوری ایران به مسکو با هدف تقویت همکاری‌های ایران و روسیه و امضای یک توافق‌نامه همکاری راهبردی انجام شد. هرچند این سند بیشتر به‌عنوان خلاصه‌ای از تعاملات کنونی و روابط دو کشور به نظر می‌رسید، اما توافقی جالب‌توجه نیز در حاشیه این دیدار حاصل شد.
ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، از برنامه‌های خود برای احداث یک خط لوله گاز طبیعی به ایران از طریق آذربایجان خبر داد. این خط لوله ظرفیت انتقال ۵۵ میلیارد متر مکعب (bcm) گاز در سال را خواهد داشت. سرگئی تسیویلیوف، وزیر انرژی روسیه، تأیید کرد که مذاکرات مربوط به این پروژه در مراحل نهایی قرار دارد.
پشت پرده توافق گازی ایران و روسیه
به ادعای این وبگاه، این اقدام در ادامه یادداشت تفاهمی تعریف شده که در ژوئن ۲۰۲۴ میان شرکت گازپروم روسیه و شرکت ملی گاز ایران (NIGC) برای تأمین گاز خط لوله‌ای روسیه به ایران به امضا رسید، انجام شد. چهار ماه بعد، در اکتبر ۲۰۲۴، پزشکیان در دیدار با میخائیل میشوستین، نخست‌وزیر روسیه، در تهران اعلام کرد که این توافق می‌تواند ایران را به یک هاب گازی منطقه‌ای تبدیل کند؛ گزاره‌ای که به نفع هر دو کشور است.
همانند بسیاری از حوزه‌های دیگر همکاری، حمله روسیه به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲ و تحریم‌های غربی پس از آن، نقطه عطفی در تعاملات گازی میان ایران و روسیه بود. به گفته یکی از منابع نزدیک به گازپروم که نخواست نامش فاش شود، پیش از جنگ اوکراین، وزارت امور خارجه روسیه به گازپروم توصیه کرده بود که از توسعه پروژه‌های گازی در ایران خودداری کند تا منافعش در اروپا به خطر نیفتد.
با این حال، پس از اعمال تحریم‌های غرب علیه روسیه در سال ۲۰۲۲، این محدودیت برداشته شد، زیرا دیگر نیازی به پرهیز از تحریم‌ها وجود نداشت. در همین راستا، گازپروم و شرکت ملی نفت ایران (NIOC) در ژوئیه ۲۰۲۲ یادداشت تفاهمی به ارزش ۴۰ میلیارد دلار برای سرمایه‌گذاری در صنعت گاز ایران امضا کردند. با وجود آنکه بسیاری از بندهای این تفاهم‌نامه هنوز عملی نشده است، تحولات اخیر نشان‌دهنده علاقه مجدد روسیه به پروژه‌های گازی ایران است. در این زمینه، چندین حوزه همکاری بالقوه میان مسکو و تهران مطرح است.
ایران؛ هاب انرژی منطقه
یکی از اهداف اصلی همکاری میان ایران و روسیه، تبدیل ایران به یک هاب گازی منطقه‌ای است. براساس این طرح، ایران می‌تواند گاز روسیه را وارد کرده و در کنار تولید داخلی خود، آن را به سایر کشورها صادر کند. مطابق یادداشت تفاهم ژوئن ۲۰۲۴ بین گازپروم و شرکت ملی گاز ایران، ایران روزانه ۳۰۰ میلیون متر مکعب گاز روسیه وارد خواهد کرد که در مجموع ۱۰۹ میلیارد متر مکعب در سال خواهد شد.
این ارقام بسیار قابل‌توجه‌اند، به‌ویژه زمانی که در نظر بگیریم که صادرات گاز ایران در سال ۲۰۲۲ حدود ۱۸ میلیارد متر مکعب برآورد شده بود. نیکولای کوژانوف، استاد دانشگاه قطر، در گفت و گو با امواج مدیا مدعی شد: اگرچه مقامات رسمی تمایل به اغراق در مقیاس و چشم‌انداز پروژه‌ها دارند، اما این ایده غیرممکن به نظر نمی‌رسد.
به باور او، اروپا تا سال‌های ۲۰۳۰ تا ۲۰۳۵ مصرف گاز خود را کاهش خواهد داد و بازارهای چین، هند، پاکستان، بنگلادش و فیلیپین به‌عنوان گزینه‌های جذاب باقی خواهند ماند. با این حال، او تأکید کرد که برای دسترسی ایران به این بازارها، فناوری LNG (گاز طبیعی مایع‌شده) ضروری است. در حالی که فناوری گاز مایع روسیه نسبت به همتایان غربی‌اش چندان پیشرفته نیست و در صورت اراده سیاسی قوی، پروژه گازپروم و شرکت ملی گاز ایران می‌تواند در نهایت موفق شود.
موانع پیش رو
یکی از مشکلات ایران در توسعه صنعت گاز، زیرساخت‌های ناکافی و قیمت‌گذاری یارانه‌ای داخلی است که موجب مصرف بیش از حد و کاهش منابع صادراتی می‌شود. به ادعای کوژانوف، روسیه می‌تواند به توسعه خطوط لوله در ایران کمک کند، اما نگهداری شبکه گاز چالشی است که خود روسیه نیز با آن روبه‌رو است.
علاوه بر این، تحریم‌های غربی یکی از بزرگ‌ترین موانع تبدیل ایران به هاب گازی به شمار می‌آید. در این شرایط، طرح مبادله گاز (Gas Swap) که از ۲۰۲۲ مطرح شده، گزینه‌ای واقع‌بینانه‌تر محسوب می‌شود. در این طرح، روسیه گاز خود را از طریق ترکمنستان به ایران منتقل می‌کند؛ جایی که برای مصرف داخلی در شمال ایران استفاده خواهد شد. در نتیجه، ایران می‌تواند ظرفیت تولیدی آزاد شده را به صادرات گاز به عراق و ترکیه اختصاص دهد.
یک تاجر روسی فعال در پروژه‌های نفت و گاز ایران نیز اعلام کرده که طرح مبادله گاز از نظر فنی آماده اجراست، اما ترکمنستان به دلایل سیاسی هنوز اجازه انتقال گاز روسیه به ایران را نمی‌دهد و مشخص نیست که این محدودیت چند ماه یا چند سال دیگر ادامه داشته باشد.
توسعه میادین گازی مشترک
تفاهم‌نامه گازپروم و شرکت ملی گاز ایران در سال ۲۰۲۲ شامل سرمایه‌گذاری روسیه در میدان گازی پارس جنوبی (بخش شمالی این میدان که در قطر به «میدان شمالی» معروف است) می‌شود. اما این پروژه ممکن است با چالش‌های فنی مواجه شود، زیرا برخی از تجهیزات موردنیاز، مانند لوله‌های خاص حفاری، در ایران و روسیه تولید نمی‌شوند و به دلیل تحریم‌های غربی، امکان واردات آن‌ها از اروپا یا ژاپن وجود ندارد.
با این حال، کوژانوف معتقد است که این چالش‌ها قابل حل هستند، اما نیاز به سرمایه‌گذاری‌های کلان دارند. به گفته یک تاجر روسی فعال در ایران، مهم‌ترین چالش، شرایط توافق و ساختار حقوقی آن است. همزمان ایران و روسیه در حوزه پتروشیمی نیز ظرفیت‌های همکاری قابل‌توجهی دارند.
یک تاجر روسی در این حوزه توضیح داد که روسیه دارای ظرفیت مازاد در تولید محصولات پتروشیمی از گاز طبیعی مانند متانول و آمونیاک است. این محصولات می‌توانند از طریق خاک ایران به بنادر خلیج فارس منتقل شده و با مکانیزم سوآپ توزیع شوند.
همچنین، آموزش و تربیت نیروی انسانی ایرانی در دانشگاه‌های نفت و گاز روسیه یکی از زمینه‌های مغفول همکاری دوجانبه است. دانشگاه‌هایی مانند دانشگاه دولتی نفت و گاز گوبکین و دانشگاه معدن سن‌پترزبورگ دارای برنامه‌های تخصصی برای این منظور هستند.
پایه‌های همکاری گسترده ایران و روسیه در حوزه گاز مستحکم است، اما اجرای توافقات هنوز به‌طور کامل محقق نشده است. از آنجاکه تحریم‌های غربی موجب نزدیکی روسیه به ایران شده است، سرنوشت جنگ اوکراین و احتمال دستیابی به توافق صلح با میانجی‌گری آمریکا، می‌تواند تأثیر بسزایی بر آینده همکاری‌های انرژی میان مسکو و تهران داشته باشد. از این‌رو، سال ۲۰۲۵ نقطه عطفی برای مسیر این همکاری خواهد بود.
