تهران و قاهره؛ شروع فصل جدیدی از روابط؟

به گزارش اقتصادنیوز رهبر جمهوری اسلامی ایران، دوشنبۀ گذشته در دیدار با سلطان عمان تاکید کرد که تهران از بهبود روابط دیپلماتیک با مصر استقبال می‌کند. سؤال اینجاست که انگیزه‌های طرفین برای این کار چه بوده و چه خطراتی آن را تهدید می‌کند؟

میانجیگری عراق

به نوشته میدل‌ایست آی، به گفتۀ منابع عراقی، نمایندگان مصر و ایران از ماه مارس گذشته با میانجیگری بغداد، در عراق مشغول دیدار و مذاکره بوده‌اند. موضوع این مذاکرات، تنش‌ها بر سر یمن، لبنان و سوریه بوده است. احتمال دیدار عبدالفتاح السیسی، رئیس‌جمهور مصر و ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران، نیز مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

به گفتۀ فداحسین ملکی، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس ایران، مذاکرات دو طرف در عراق مثبت بوده است و روابط تهران و قاهره به‌زودی و با بازگشایی سفارت‌های دو کشور برقرار خواهد شد.

سیاست دولت رئیسی و منافع روابط با مصر

اهداف سیاست خارجی ایران در دورۀ ریاست‌جمهوری رئیسی، بر روابط مثبت با همسایگان، نگاه به شرق و روابط با کشورهای مسلمان متمرکز بوده است.

برقراری ر‌وابط مثبت با مصر، به‌ویژه با توجه به نفوذ اقتصادی عظیم عربستان بر این کشور، به ایران امکان نفوذ بیشتر در جهان عرب و روابط نزدیک‌تر با کشورهای اتحادیۀ عرب را می‌دهد. تهران روند عادی‌سازی روابط خود با بخش تنش‌آلود جهان عرب را با ریاض آغاز کرد و اکنون نیز قصد دارد که روابط خود با قاهره را نیز برقرار و عادی کند.

پس از عادی‌سازی روابط ایران و عربستان، مذاکرات تهران و قاهره نیز احتمالاً با جدیت بیشتری پیش خواهد رفت. همچنین،‌ در پی ورود مجدد سوریه به اتحادیۀ عرب و احتمال صلح میان سعودی‌ها و حوثی‌ها در یمن، درمجموع مسائل تنش‌آفرین در منطقه کاهش یافته و این مسئله می‌تواند به بهبود روابط میان ایران و مصر نیز کمک کند.

دو مشکل مصر: اسرائیل و امنیت شبه‌جزیره

مصر روابط بسیار خوبی با کشورهای جزیرة‌العرب دارد و حتی با قطر نیز روابط خود را بهبود و تنظیم کرده است. ضمن اینکه وابستگی اقتصادی زیادی نیز به آنان دارد. بنابراین امنیت شبه‌جزیره همواره برای مصر مهم بوده است. از این رو، ایران ابتدا باید روابط خود با این کشورها را بهبود یا ارتقا می‌داد و بعد از آن به فکر عادی‌سازی با مصر می‌افتاد. تهران نیز دقیقاً همین کار را انجام داد.

سیسی در نوامبر 2018 گفته بود که مصر اجازه نخواهد داد امنیت خلیج فارس تضعیف شود و ارتش مصر از برادران خود در برابر هرگونه تهدید مستقیم محافظت خواهد کرد.

همچنین اسرائیل نیز ممکن است موانعی را بر سر راه مصر برای عادی‌سازی روابطش با ایران ایجاد کند.

مشکل ایران: تندروها

ایران نیز برای عادی‌سازی روابطش با مصر بدون مشکل نیست. بزرگترین مشکل ایران، تندروهای خودشان هستند.

در ایران، برخی از تندروها بر این باورند که برقراری روابط با مصر خیانت به آرمان فلسطین، پذیرش ضمنی قرارداد کمپ‌دیوید، و تسلیم‌شدن در برابر خواسته‌های مصر، مانند تغییر نام خیابان خالد اسلامبولی در تهران، است.

آنها معتقدند در ازای این تغییر نام، مصر نیز باید پرچم رژیم سابق پادشاهی ایران را از مقبرۀ محمدرضاشاه بردارد و نام پهلوی نیز را از خیابان قاهرۀ مصر حذف کند.

پس از عادی‌سازی روابط میان ریاض و تهران، ایران نام خیابان شیخ نمر را —روحانی شیعه‌ای که سال ۲۰۱۶ توسط حکومت عربستان اعدام— از خیابان منتهی به کنسولگری این کشور در مشهد برداشت. بنابراین آمادگی ذهنی برای تغییر نام خیابان خالد اسلامبولی ایجاد شده است.

اما وضعیت اقتصادی ایران به قدری وخیم است که اگر روابط با مصر بتواند اوضاع را کمی بهبود بخشد و توجه مردم را از مسائل داخلی منحرف کند، تندروها حاضرند به مصر امتیاز بدهند.

استقبال آمریکا

به نظر می‌رسد که با توجه به تغییر الگوی روابط منطقه‌ای آمریکا و تغییر تمرکز سیاست این کشور از خاورمیانه به چین و جنگ اوکراین، ایالات متحده نیز مخالفتی با برقراری روابط میان ایران و مصر نداشته باشد. فراموش نکنیم که واشنگتن از عادی‌سازی روابط ایران و عربستان حتی با میانجیگری چین استقبال کرد.

مشکلات اقتصادی مصر و ایران

ارزش پول ملی ایران از زمان خروج ترامپ از توافق هسته‌ای در سال ۲۰۱۸، ۱۴ برابر کاهش یافته است و نرخ تورم حدود ۵۰ درصد است.

مصر نیز مسائل اقتصادی خاص خود را دارد. در پایان سال مالی 2020/2021، کل بدهی این کشور به 392 میلیارد دلار رسیده بود. این بدهی‌ها شامل 137 میلیارد دلار بدهی خارجی است که چهار برابر بیشتر از سال 2010 (33.7 میلیارد دلار) است. همچنین شامل 255 میلیارد دلار بدهی داخلی است که تقریباً دو برابر بدهی داخلی در سال 2010 است.

مصر و ایران، یک فرصت اقتصادی متقابل

صادرات ایران به مصر در سال های 2021 و 2022 به ترتیب 6.92 میلیون دلار و 5.08 میلیون دلار و صادرات مصر به ایران در این سال‌ها به ترتیب 994 هزار دلار و 1.42 میلیون دلار بوده است.

مصر پرجمعیت‌ترین کشور عربی با بیشترین واردات گندم است و به دلیل بحران اوکراین با چالش جدی مواجه شده است. ایران نیز به دنبال دورزدن تحریم‌های آمریکا و صادرات به کشورهای همسایه است و مصر فرصت بسیار خوبی برای صادرات کالاهای مصرفی ایرانی است.

با توجه به تحریم‌بودن ایران، مصر می‌تواند برخی از کالاهای مصرفی ایرانی را با شرایط مناسب و شرط پرداخت بلندمدت دریافت کند و حتی از پول ملی خود استفاده نماید.

مصر، پل نفت ایران به سوی اروپا

علاوه بر این، مصر می‌تواند فرصت خوبی برای صادرات نفت ایران به بازارهای فرامنطقه‌ای را فراهم کند. تهران در چند سال گذشته به دنبال صادرات نفت خود به اروپا از طریق خط لوله سومد بوده است.

در ماه می 2017، مقامات مصری ابتدا به این درخواست ایران چراغ سبز نشان دادند، اما این طرح با شکست مواجه شد. عادی‌سازی روابط می‌تواند به نهایی‌شدن این قرارداد کمک کند.

این خط لوله به ایران این امکان را می‌دهد تا صادرات نفت خود را به مدیترانه و جنوب اروپا تا میزان 2.5 میلیون بشکه در روز افزایش دهد.

صنعت گردشگری مصر و تأثیرش بر روابط با ایران

گردشگری حدود 10 تا 15 درصد از اقتصاد مصر را تشکیل می‌دهد و میلیون‌ها شغل را برای این کشور فراهم می‌کند. درآمد مصر از این صنعت، از 3.80 میلیارد دلار در سال 2020 به 13 میلیارد دلار در سال 2021 افزایش یافت که نشان از اهمیت فوق‌العادۀ این صنعت برای دولت السیسی دارد.

علاوه بر جذابیت‌های عمومی مثل اهرام ثلاثه، مصر میزبان برخی اماکنی است که برای ایرانیان شیعه ارزش و تقدس مذهبی دارد، مانند مقبرۀ مالک اشتر. همین عامل می‌تواند گردشگران ایرانی زیادی را به مصر جذب کند.

نگرانی ژئوپلیتیک ایران از گسترش بحران با کشورهای عربی

در پی توافق‌های ابراهیم و عادی‌سازی روابط اسرائیل با کشورهای عربی مهمی همچون امارات در همسایگی ایران، تشکیل ناتوی عربی، و اجلاس نقب با حضور مصر، تهران نگرانی‌های ژئوپلیتیکی زیادی پیدا کرد و تصمیم گرفت دست‌کم به بحران‌های موجود در روابط خود با کشورهای مهم عربی پایان دهد.

این سیاست تهران بیهوده نبود. برای مثال، در ژوئن 2022، مقامات امنیتی مصر اعلام کردند که به هیچ ائتلافی علیه ایران نمی‌پیوندند. سایر کشورهای عربی نیز احتمالاً از آشتی ایران و مصر حمایت کنند.

احتمال درگیری ایران و اسرائیل

مشاور امنیت ملی ایالات متحده، جیک سالیوان، در 4 مه گفت که واشنگتن به اسرائیل اجازۀ آزادی عمل در برابر تهدیدات هسته‌ای ایران را می‌دهد.

در پی این اظهارات سالیوان، ایران به شؤرای امنیت شکایت کرد و بر حق پاسخگویی خود به هرگونه اقدام بی‌پروای اسرائیل تاکید کرد.

نگرانی اعراب، خصوصاً مصر، از این درگیری

اعراب از جنگ ایران، اسرائیل و آمریکا می‌ترسند. برخی کشورهای عربی با نزدیک‌شدن به ایران تلاش می‌کنند که در صورت وقوع این درگیری‌ها، از اقدامات تلافی‌جویانۀ تهران در امان بمانند.

در این میان، مصر حتی اگر هیچ‌گونه دخالتی هم نداشته باشد، باز هم تأثیر خواهد پذیرفت. زیرا همسایۀ اسرائیل و فلسطین است. مصر نگران حضور ایران در نوار غزه و روابط نزدیک آن با حماس و جهاد اسلامی است. نوار غزه کارت امنیتی مستقیم مصر است. قاهره دوست دارد از آن در روابط پرتنش بین حماس و اسرائیل استفاده کند.

علاقۀ مصر به سیاست میانجی‌گری و نقش مثبت رابطه با ایران

نکتۀ دیگر این است که قاهره می‌خواهد میانجی اصلی صلح در منطقه باشد و نقش میانجی اصلی را بین گروه‌های درگیر ایفا می کند.

ایالات متحده نیز این نقش مصر را پذیرفته است و حتی جو بایدن، رئیس‌جمهور این کشور، قدردانی خود را از مصر بابت این قِسم تلاش‌هایش به‌وضوح بیان کرده است.

رابطۀ مصر با ایران باعث می‌شود که قاهره بتواند با درک بهتری از مسائل و بنابراین با توان بیشتری به میانجی‌گری بپردازد.

مصر در مذاکرات خود با تهران از مقامات ایرانی خواسته است که هیچ‌گونه فعالیتی علیه اسرائیل در خاک مصر انجام ندهند. عدم دخالت در امور کشورهای عربی نیز یکی دیگر از خواسته‌های مصر ا ایران بوده است.

کمک ایران به امنیت مصر

ایران می‌تواند کمک مهمی به امنیت مصر بکند. ناامنیِ ناشی از اقدامات حوثی‌ها در دریای سرخ و تنگۀ باب‌المندب که کانال سوئز را تحت تاثیر قرار می‌دهد، برای مصری‌ها به‌شدت نگران‌کننده است و ایران می‌تواند با نفوذ بر حوثی‌ها این مشکل امنیتی مصر را حل کند.

علاوه بر این، نفوذ ایرانی‌ها در عراق و خصوصاً در میان گروه‌های شبه‌نظامی این کشور، می‌تواند امنیت شرکت‌های مصری‌ای را که در عراق مشغول فعالیت هستند تضمین کند.