اثرات اقتصادی احیای برجام

در حال حاضر و با توجه به روی کار آمدن دموکرات ها در آمریکا و وعده قبلی آنها نسبت به احیای برجام، می توان اثرات احتمالی فرایند بازگشت آمریکا به این توافق بین‌المللی و رفع تدریجی محدودیت های تحریمی را مورد توجه قرار داد. اگرچه ذکر این نکته ضروری است که احتمال ورود موضوعات جدیدی نظیر فعالیت های موشکی و منطقه ای ایران به دور احتمالی مذاکرات احیای برجام می تواند مسیری پیچیده را در برابر امکان لغو تحریم ها قرار دهد؛ چرا که در حال حاضر نیز بسیاری از تحریم هایی که در دوران ریاست جمهوری ترامپ علیه ایران وضع شد مرتبط با اتهاماتی نظیر توسعه موشک¬های بالستیک و ادعای حمایت از تروریسم بود و تصور رفع تمامی این تحریم ها ذیل احیای برجام با ظرفیت های این توافق بین المللی هماهنگ نیست. از سوی دیگر، لغو تحریم ها طی فرایندی تدریجی و مرحله ای امکان پذیر خواهد بود و تصور رفع یکباره آن ها دور از واقعیت به نظر می رسد. اثرات احیای برجام تا پیش از عملیاتی شدن آن، شامل اثرات روانی بر اقتصاد و کنترل انتظارات تورمی خواهد بود. این اثر می تواند در کوتاه مدت منجر به تثبیت قیمت ارز و جذابیت بیشتر بازار سرمایه شود. بر این مبنا اگر بازگشت به برجام به معنای رفع تحریم بانک مرکزی و ادامه فروش نفت ایران باشد، می توان به نتایج ذیل امیدوار بود:

طبق گزارش بانک جهانی، رشد اقتصادی ایران در سال ۲۰۱۹ منفی ۸.۷ درصد اعلام شده است؛ علاوه بر این طبق آمار گمرک ایران، با وجود رشد 13.5 درصدی شاخص وزنی صادرات غیر نفتی در سال 1398، ارزش صادرات کشور در این سال به ۴۱ میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار رسید که در مقایسه با ارزش صادرات ۴۴ میلیارد و 670 میلیون دلار در سال ۱۳۹۷ کاهش داشته و درآمدهای ارزی کشور را تحت تأثیر قرار داده است. از طرف دیگر، واردات ۴۰ میلیارد و ۴۹۷ میلیون دلاری سال گذشته نیز نسبت به 43 میلیارد و 169 میلیون دلار واردات سال ۱۳۹۷ کاهش یافته و تأمین کالاهای اساسی، مواد اولیه تولید و کالاهای واسطه‌ای و سرمایه‌ای را با چالش مواجه کرده است. نمودار ذیل روند تولید ناخالص داخلی ایران را بین سال‌های 2015 تا 2020 نشان می‌دهد .

بر اساس داده های فوق، می توان اثرات رفع تحریم را در رشد 12.5 درصدی اقتصاد ایران در نخستین سال اجرایی شدن برجام مشاهده کرد؛ بر این اساس رفع مجدد تحریم ها می تواند اثر مستقیمی بر بهبود وضعیت اقتصادی ایران داشته باشد که طی دوران فشار حداکثری آسیب های فوق را متحمل شده است.

بخش عمده‌ای از درآمد ارزی ایران به صادرات نفت وابسته است. بخش انرژی ایران متاثر از فضای پسابرجامی در سال 2018 تولید نفت را به بیش از ۵/ ۴ میلیون بشکه در روز و صادرات را به بیش از ۲ میلیون بشکه رساند، اما با اعمال تحریم‌ها بر بخش انرژی و اجرای پروژه به صفر رساندن صادرات نفت خام ایران، میزان صادرات ایران در اندازه قابل توجهی کاهش یافت. بر اساس گزارش مرکز آمار ایران ارزش‌افزوده بخش استخراج نفت خام و گاز طبیعی در سال۹۸ از  روندی کاهشی (35%-) برخوردار بوده است. علاوه بر این‌ها تحریم بخش بانکی و حمل و نقل ایران نیز امکان دسترسی به بازارهای جهانی را بسیار محدود نموده است. در صورت رفع تحریم¬های بخش انرژی ایران به واسطه احیای برجام می¬توان انتظار بهبود وضعیت را در بازه های زمانی متفاوتی انتظار داشت. در این راستا می‌توان حذف گزینه تخفیف های ویژه برای تحقق فروش در بازار خاکستری، انتقال کشتی به کشتی نفت، مبادله نفت با کالا و یا پذیرش شرط پرداخت های دیرهنگام را در بازه کوتاه مدت، رفع مشکلات بیمه تانکرهای حمل نفت، افزایش سطح تولید و فروش نفت و گاز و درآمدهای ایران را در بازه میان مدت، و ادامه روند سرمایه گذاری خارجی در بخش انرژی و به تبع آن توسعه بخش پتروشیمی و سرمایه گذاری در این صنعت در کنار افزایش قدرت رقابت با تولید و صادرات رقیبان سنتی را در بازه بلند مدت مورد توجه قرار داد که به افزایش ارزش افزوده بخش انرژی ایران کمک شایانی خواهد کرد. در واقع افزایش سهم ایران در بازار جهانی نفت به عنوان یک گزاره ضروری در دوران کاهش تقاضا و قیمت جهانی نیازمند جذب تکنولوژی و سرمایه خارجی در میادین نفتی و بخش پتروشیمی است.

پس از اعمال تحریم ها در نوامبر 2018، بانک‌های مهم ایران در جمع ۷۰ مؤسسه مالی تحت تحریم قرار گرفتند. بر این مبنا بخش مالی ایران از استفاده از سیستم تبادلات مالی بین‌المللی موسوم به سوئیفت که بر پایه دلار قرار دارد محروم شد. در فوریه سال جاری نیز نام ایران به فهرست سیاه گروه اقدام مالی موسوم به اف ای تی اف بازگشت و نسبت به هرگونه تبادل مالی با ایران هشدار داده شد. علاوه بر این قرار گرفتن ۱۸ بانک و موسسه مالی ایران در فهرست تحریم‌های جدید آمریکا در 8 اکتبر سال جاری نیز امکان مراودات مالی برای صنایع و بنگاه‌های اقتصادی به کمک برخی بانک های مستقر در خارج از کشور را دشوارتر ساخته است. بر این مبنا نقل و انتقالات مالی رسمی ایران با دشواری های زیادی روبرو است و انتقال مالی بین بنگاه‌ها و شرکای خارجی از طریق صرافی ها موجب بالا رفتن هزینه های تامین مواد اولیه و قطعات برای بسیاری از صنایع و به تبع آن افزایش تورم و کمبود مواد اولیه خواهد شد. هر چند که رفع کامل این محدودیت ها فراتر از احیای برجام، نیازمند پذیرفتن استانداردهای جهانی مبارزه با پولشویی و تامین مالی تروریسم است، اما به نظر می رسد رفع تحریم های بانکی ایران مشکل افزایش قیمت نهاده‌های تولید و کمبود مواد اولیه و قطعات را در صنایعی نظیر لوازم خانگی، خودرو، فولاد، قطعه سازی و موارد مشابه، تا حدودی مرتفع خواهد کرد و اضافه بهایی که بابت نقل و انتقال مالی به دلالان، واسطه‌ها و صرافی‌های خارجی و داخلی تعلق می¬گرفت را از سبد هزینه¬ای کشور در بخش بانکی حذف می¬کند.

نکات کلیدی: 

• لزوم اتخاذ رویکردی واقعگرایانه نسبت به ظرفیت‌های بالقوه احیای برجام در رفع تحریم‌هایی که ذیل اتهاماتی نظیر نقض حقوق بشر، توسعه موشک‌های بالستیک و حمایت از تروریسم بر ایران تحمیل شده‌اند؛

• ضرورت مد نظر قرار گرفتن احتمال ورود موضوعات جدیدی نظیر فعالیت‌های موشکی و منطقه‌ای ایران به دور احتمالی مذاکرات احیای برجام و پیچیده‌تر شدن رفع تحریم‌ها؛

• با توجه به تدریجی و مرحله‌ای بودن روند لغو تحریم¬ها در صورت احیای برجام، ضروری است تا اقدامات فعلی ایران در حوزه کاهش تعهدات برجامی با دوراندیشی بیشتری اعمال شود؛

• اثرات احیای برجام تا پیش از عملیاتی شدن آن، شامل اثرات روانی بر اقتصاد و کنترل انتظارات تورمی خواهد بود. این اثر می‌تواند در کوتاه‌مدت منجر به تثبیت قیمت ارز و جذابیت بیشتر بازار سرمایه شود؛

• با توجه به تجربه رشد اقتصادی مثبت در سال اول اجرایی شدن برجام و لغو تحریم‌ها، ضروری است تا با احیای هرچه سریع‌تر برجام، با برخورداری از مزایای این عامل تاثیرگذار، امکان بهبود وضعیت رشد اقتصادی ایران از منفی ۸.۷ درصد در سال ۲۰۱۹ به رقمی مثبت فراهم شود؛

• با توجه به رقابت حداکثری میان بازیگران در بازار انرژی و امکان از دست رفتن همیشگی برخی از بازارهای ایران با ادامه روند فعلی تحریم‌های بخش انرژی، ضروری است تا هر چه سریع‌تر موانع موجود در این بخش با احیای برجام مرتفع شود؛

• لزوم رفع محدودیت‌های تحریمی به واسطه احیای برجام با هدف برخورداری از سرمایه گذاری خارجی و احیای فرصت‌های از دست رفته در بخش‌های زیرساختی نیازمند به سرمایه در راستای تقویت قدرت تضعیف شده ایران در رقابت با بازیگران منطقه‌ای؛

• ضرورت احیای برجام و مهیا شدن مقدمات تصویب FATF با هدف تسهیل مبادلات مالی و بازگشت ارزهای حاصل از صادرات نفتی و غیرنفتی در راستای رفع محدودیت¬های ناخواسته بر بازگشت طلب‌های مالی کشور.