تله رشد اقتصادی پایین

پایین‌‌ بودن سطح سرمایه‌‌گذاری در بیشتر کشورهای کمترتوسعه‌یافته مهم‌ترین دلیل اقتصادی پایین بودن رشد اقتصادی به حساب می‌‌آید. در یک دهه اخیر وضعیت نامناسب انباشت سرمایه کشور پتانسیل رشد اقتصادی را تحت تاثیر قرار داده است. به‌‌گونه‌‌ای‌که بیش از ۹۳درصد سرمایه‌‌گذاری انجام‌شده از سال۹۵ تا ۱۴۰۰ تنها به پوشش استهلاک موجودی سرمایه کشور اختصاص پیدا کرده و به تشکیل سرمایه جدید منتج نشده است. تفکیک سرمایه به دو نوع ساختمان و ماشین‌آلات و تجهیزات وضعیت نامناسب روند انباشت سرمایه را بهتر نمایان می‌‌کند. بر اساس آمار روند کاهش سرمایه‌‌گذاری در ماشین‌آلات و تجهیزات بسیار شدیدتر از سرمایه‌‌گذاری در ساختمان است. درحالی‌که انباشت سرمایه جدید در بخش ساختمان رشد مثبت نزدیک به صفر داشته، سرمایه در بخش ماشین‌‌آلات و تجهیزات نه تنها افزایش نداشته، بلکه به‌شدت کاهش داشته است. بر اساس آخرین آمار رسمی از تفکیک‌بخشی انباشت سرمایه، کل موجودی سرمایه در بخش مستغلات در سال۹۸ حدود ۱۳درصد بیشتر از سال۹۰ است که رشد متوسط سالانه حدود ۵/ ۱درصدی سرمایه در این بخش را نشان می‌‌دهد. اما تغییرات سرمایه در بخش‌هایی که سهم ماشین‌‌آلات و تجهیزات در آنها غالب است، امیدوارکننده نبوده است. به‌‌گونه‌‌ای‌که کل موجودی سرمایه بخش‌های صنعت و معدن و نفت و گاز در سال۱۳۹۸ حدود ۱۹درصد کمتر از سال۱۳۹۰ بوده است. با توجه به وضعیت سرمایه‌‌گذاری محقق‌شده در سال۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ (که در خوش‌بینانه‌‌ترین حالت استهلاک سرمایه را پوشش داده است) می‌‌توان گفت که موجودی سرمایه کشور در حوزه ماشین‌‌آلات و تجهیزات در یک دهه گذشته به‌طور قابل ملاحظه‌‌ای کاهش پیدا کرده است و به‌طور تقریبی موجودی ماشین‌‌آلات و تجهیزات که در خدمت بخش‌های تولیدی هستند، در سال۱۴۰۱ حدود ۱۹درصد کمتر از سال۱۳۹۰ است. این کاهش قابل توجه سرمایه و ابزار بخش تولیدی به راحتی جبران نمی‌‌شود. اگر رشد سرمایه‌‌گذاری در ماشین‌آلات و تجهیزات برای دو سال به‌طور متوسط ۶۰درصد یا برای سه‌سال به‌طور متوسط ۴۰درصد باشد، تازه می‌‌توان به موجودی سرمایه ماشین‌‌آلات و تجهیزات سال۱۳۹۰ رسید.

این کاهش سرمایه در بخش‌های تولیدی خط روند بلندمدت رشد اقتصادی ایران را به سطوح پایین منتقل کرده و توانایی بالقوه اقتصاد ایران را برای دستیابی  به رشد بالا به‌‌شدت تحت تاثیر قرار داده است. در متون اقتصادی به چنین شرایطی تله فقر گفته می‌‌شود. بر این اساس دلیل پایین بودن رشد اقتصادی، پایین بودن سرمایه‌‌گذاری ذکر می‌‌شود و اصلی‌‌ترین دلیل سرمایه‌‌گذاری پایین، کمبود پس‌‌انداز عنوان می‌‌شود که خود ریشه در پایین‌‌بودن رشد اقتصادی دارد. در ادبیات توسعه اقتصادی سرمایه‌‌گذاری خارجی را منجی کشورها از این تله فقر معرفی می‌‌کنند. تجربه کشورهای متعدد نیز نشان داده است که ورود سرمایه‌‌گذاری خارجی اصلی‌‌ترین راه دستیابی به رشد اقتصادی بالا و انتقال روند بلندمدت رشد اقتصادی به سمت بالا بوده است. در کشور ما نیز جذب سرمایه خارجی در حوزه نفت و گاز و همچنین صنعت و معدن یکی از الزامات برون‌‌رفت از تله رشد اقتصادی پایین است و عدم توجه به آن در برنامه توسعه، اهداف اقتصادی مطرح‌شده را به رویاپردازی تبدیل می‌‌کند. در این راستا توجه به الزامات اصلی جذب سرمایه خارجی یعنی کاهش نااطمینانی سیاسی و اقتصادی، پذیرش قواعدی مانند FATF و کاهش تحریم‌‌ها نقش اصلی دستیابی به اهداف اقتصادی است.

در مجموع، تا زمانی که شاهد جهش قابل توجه در سرمایه‌‌گذاری در ماشین‌آلات و تجهیزات نباشیم تحقق رشد اقتصادی ۸درصدی امکان‌‌پذیر نیست. البته اگرچه انباشت سرمایه فیزیکی شرط لازم برای‌‌ تحقق رشد اقتصادی بالا است، اما به هیچ عنوان شرط کافی آن نیست. بدیهی است که محدودیت تجارت خارجی که به محدود شدن تقاضای خارجی منجر شده و کاهش قابل توجه درآمد ملی (بر اساس حساب‌‌های ملی بیش از ۲۵درصد در یک دهه اخیر کاهش داشته است) که نشان‌دهنده محدود شدن تقاضای داخلی است، از عوامل محدودکننده اصلی دیگر برای رشد هستند که خود مانعی برای انباشت سرمایه در بخش تولیدی نیز هستند.

منبع: دنیای اقتصاد