پایان کابوس یا آغاز بحران؟؛ بیم و امید کاراکاس برای آینده/ بازی پرحاشیه ونزوئلا در دو میدان شرق و غرب

به گزارش اقتصادنیوز، ونزوئلا، کشوری در آمریکای جنوبی با منابع غنی و تاریخ پرفرازونشیب است که در طول قرن‌ها شاهد تحولات سیاسی بسیاری بوده است. از استعمار اسپانیا تا انقلاب‌های مختلف و رژیم‌های دیکتاتوری، این کشور مسیر پیچیده‌ای را طی کرده است. ونزوئلا مانند بسیاری از کشورهای آمریکای لاتین، برای مدت طولانی تحت استعمار اسپانیا قرار داشت. این دوره با بهره‌کشی از منابع طبیعی کشور و نابرابری اجتماعی همراه بود. اما در اوایل قرن نوزدهم، ونزوئلا به همراه سایر کشورهای آمریکای جنوبی به دنبال استقلال از اسپانیا برآمد. سیمون بولیوار، رهبر بزرگ این انقلاب، نقش کلیدی در آزادی ونزوئلا ایفا کرد. پس از استقلال، ونزوئلا دوره‌ای طولانی از بی‌ثباتی سیاسی را تجربه کرد. جنگ‌های داخلی، کودتاها و رقابت‌های بین‌الاقوامی بر این کشور سایه انداخت. در طول قرن بیستم، ونزوئلا تحت حکومت چندین دیکتاتور نظامی قرار گرفت. این رژیم‌ها غالباً با سرکوب مخالفان خود و غارت منابع کشور، به مردم رنج فراوانی وارد کردند. در اواخر قرن بیستم بود که هوگو چاوس با وعده‌های عدالت اجتماعی و مقابله با فساد به قدرت رسید. او با اجرای برنامه‌های اصلاح‌طلبانه و ملی‌سازی صنایع، تغییرات قابل توجهی در ساختار اقتصادی و سیاسی کشور ایجاد کرد.

دولت چاوس با الهام از سیمون بولیوار، به دنبال ایجاد یک جامعه سوسیالیستی بود. انقلاب او در سال 1999 آغاز شد و به تغییرات عمده‌ای در سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی این کشور منجر شد. چاوس برنامه‌های جامعی برای توزیع عادلانه‌تر ثروت و مبارزه با فساد و نابرابری اقتصادی تدوین کرد. اما این انقلاب با اقدامات نادرست اقتصادی همراه بود که باعث افت نامنظم اقتصادی و تشدید بحران‌های اقتصادی شد. از آن زمان تاکنون، ونزوئلا با بحران‌های اقتصادی و اجتماعی شدیدی روبه‌رو است که وضعیت نگران‌کننده‌ای را برای مردم این کشور به وجود آورده است. بعد از درگذشت هوگو چاوس در سال 2013، نیکلاس مادورو، معاون وی در آن زمان، به عنوان رئیس‌جمهور ونزوئلا منصوب شد. مادورو به سیاست‌های انقلابی هوگو چاوس و تلاش برای مبارزه با فساد و نابرابری اقتصادی ادامه داد اما مشکلات اقتصادی ونزوئلا در دوران حکومت مادورو نیز به نقطه‌ای بحرانی رسید و این کشور با چالش‌های پیچیده اقتصادی، اجتماعی و سیاسی مواجه شد.

به گزارش تجارت فردا، ونزوئلا به لطف ذخایر عظیم نفت خود، سال‌ها به عنوان یکی از ثروتمندترین کشورهای آمریکای لاتین شناخته می‌شد. اما در سال‌های اخیر، اقتصاد این کشور با چالش‌های جدی مواجه شده که به بحران عمیق انسانی و اقتصادی انجامیده است. از زمان اجرای سیاست‌های اشتباه هوگو چاوس که مبتنی بر پوپولیسم چپ بود، ونزوئلا به بهترین مثال برای نشان دادن بدبختی و فلاکت تبدیل شد. در دنیا وقتی می‌خواستند مثالی از آشفتگی و بدبختی بزنند، انگشت اشاره را به سمت این کشور می‌گرفتند.

ونزوئلا: از طلای سیاه تا بحران عمیق

رسانه‌ها از وقوع یک معجزه اقتصادی در ونزوئلا خبر می‌دهند. ظاهراً رویکرد تازه نیکلاس مادورو در اقتصاد و همچنین متعادل‌سازی روابط بین‌الملل، تورم ماه ژوئن 2024 این کشور را به یک درصد، یعنی به پایین‌ترین حد 12 سال گذشته این کشور رسانده است. تحریم‌های آمریکا علیه ونزوئلا مانع فروش نفت در این کشور شد، به ‌علاوه افول درآمدهای نفتی و تدوین سیاست‌های نادرست دولت در اقتصاد، بروز بحران‌های اجتماعی را به دنبال داشت و نرخ تورم این کشور را به حدی بالا برد که به مثالی تلخ برای سایر کشورهای جهان تبدیل شد. طبق آمار، تورم سالانه ونزوئلا در سال ۲۰۱۹ از ۳۰۰ هزار درصد فراتر رفت، اما آمار و ارقام جدید از میزان تورم در ونزوئلا نشان می‌دهد که سیاست‌های پولی جدید در این کشور تاکنون جواب داده‌اند و نرخ تورم تا حد قابل ملاحظه‌ای کنترل شده، به طوری که نرخ سالانه تورم به رقم 4/51 درصد رسیده است.

نفرین منابع

ونزوئلا به لطف داشتن یکی از بزرگ‌ترین ذخایر نفت جهان، به عنوان یک کشور صادرکننده نفت بزرگ شناخته می‌شود. درآمدهای نفتی، اقتصاد این کشور را برای سال‌ها رونق بخشید و باعث ایجاد زیرساخت‌ها و بهبود سطح زندگی مردم شد. اما همین منبع گسترده باعث شد ونزوئلا گرفتار «نفرین منابع» شود. به عبارتی اقتصاد این کشور به شدت به درآمدهای نفتی وابسته شد و به اصطلاح، یک الگوی توسعه تک‌محصولی را تجربه کرد. این وابستگی شدید، باعث شد که اقتصاد این کشور در برابر نوسان قیمت نفت بسیار آسیب‌پذیر شود. هنگامی که قیمت نفت کاهش می‌یابد، درآمد ارزی دولت محدودتر شده و به اقتصاد کشور آسیب می‌زند.

با وجود تحولات مثبت، ونزوئلا همچنان با تورم فزاینده، کمبود کالاهای اساسی، بحران برق و مهاجرت گسترده دست‌وپنجه نرم می‌کند. این کشور سال‌هاست با تورم بالا و در مواردی با ابرتورم مواجه بوده است. از آنجا که بانک مرکزی این کشور از اکتبر سال 2022 هیچ تخمینی از تورم منتشر نکرده، به سختی می‌توان آمار تورم را به دست آورد. با این حال آمارها نشان می‌دهد که بین سال‌های 2012 تا 2019، اقتصاد ونزوئلا تقریباً 80 درصد کوچک‌تر شده و بیش از 90 درصد مردم کشور وارد فقر مطلق شده‌اند. تورم در این بازه زمانی به دو میلیون درصد نیز رسید و بیش از 14 صفر از پول ملی حذف شد. دولت نیکلاس مادورو، که از سال 2013 ریاست‌جمهوری ونزوئلا را بر عهده دارد، در سال 2016 وضعیت فوق‌العاده اعلام کرد. در آن سال نرخ تورم به 800 درصد رسید. از آن زمان اوضاع وخیم‌تر شد. در سال 2018 تورم این کشور حدود ۸۰ هزار درصد برآورد شد. گفتن این نرخ در حال حاضر دشوار است، اما شاخص «کافه کان لچه» بلومبرگ، بر اساس قیمت یک فنجان قهوه، نشان می‌دهد که تورم آن روزها فراتر از ۳۸۰ هزار واحد درصد بوده است. آن روزها قیمت‌ها هر ساعت تغییر می‌کرد و قیمت هیچ کالایی ثابت نمی‌ماند. بدهی‌های خارجی تنها طی چند سال به بیش از 150 میلیارد رسید و درآمد این کشور نفت‌خیز در بازه زمانی اعلام‌شده کاهش بیش از 90درصدی را تجربه کرد.

ریشه‌های سیاسی

تحریم‌های اقتصادی آمریکا و اتحادیه اروپا علیه دولت ونزوئلا نیز به شرایط بد این کشور دامن زده و اختلافات سیاسی شدید و عدم توافق بین نیروهای سیاسی مختلف، مانع یافتن راه‌حل‌های پایدار برای مشکلات کشور شده است. این شرایط سخت اقتصادی و سیاسی باعث شده تا میلیون‌ها نفر از ونزوئلا مهاجرت کنند. طبق آمار حدود سه میلیون ونزوئلایی یعنی حدود یک‌دهم جمعیت، از این کشور خارج شده‌اند. این بزرگ‌ترین حجم مهاجرت در تاریخ آمریکای لاتین است. در این سال‌ها یکی از غنی‌ترین کشورها از نظر منابع نفتی، به یکی از فقیرترین کشورهای جهان تبدیل شد. عوامل مختلفی می‌تواند در ایجاد این بحران در یک کشور موثر باشد. آنچه ونزوئلا را به باتلاق ابرتورم کشانده است چندان متفاوت از سایر نقاط جهان نیست اما زندگی و معیشت مردم در این کشور شرایط متفاوتی دارد.

چالش‌های پیچیده و امید به آینده

اقتصاد ونزوئلا به شدت به درآمدهای نفتی وابسته است. کاهش شدید قیمت نفت در سال‌های اخیر و سوء‌مدیریت منابع نفتی، درآمدهای دولت را کاهش داده و ضربه شدیدی به اقتصاد ونزوئلا وارد کرده است. کاهش درآمدهای نفتی، باعث کمبود ارز، تورم فزاینده و کاهش تولید در سایر بخش‌های اقتصاد شد. نرخ تورم در ونزوئلا به یکی از بالاترین نرخ‌های جهان رسیده، که باعث کاهش شدید ارزش پول ملی و افزایش فقر شده است. به دلیل کمبود ارز و مشکلات تولید، کالاهای اساسی مانند غذا و دارو به شدت کمیاب شده‌اند. کمبود برق و قطعی‌های مکرر، زندگی روزمره مردم را مختل کرده و به بخش تولید آسیب زده است. علاوه بر این، سیاست‌های اقتصادی نادرست دولت، از جمله کنترل قیمت‌ها، ملی‌سازی صنایع و عدم سرمایه‌گذاری در بخش‌های غیرنفتی، به تشدید بحران کمک کرد. مهم‌ترین عامل ایجاد این بحران در ونزوئلا، کسری بودجه دولت بر اثر کاهش درآمدهای نفتی و طرح‌های حمایتی بدون برنامه بود که دولت را مجبور به چاپ پول برای تامین هزینه‌های خود کرد. هر چند تورم این کشور در ابتدا در حدود ۱۰ تا ۳۰ درصد بود اما اقتصاد ونزوئلا وارد چرخه خودتخریب‌کننده‌ای شد که در آن نقدینگی عامل افزایش نرخ ارز و تورم بود و افزایش نرخ ارز نیز عاملی برای رشد مجدد نقدینگی و تورم سالانه بالا. «چرخه خودتخریبی» یعنی دولت برای تامین هزینه‌های جاری و طرح‌های خود، پول جدید چاپ کند. این امر سبب تورم شده و با توجه به افزایش قیمت‌ها، کسری بودجه افزایش می‌یابد و دولت مجبور است مجدد پول جدید چاپ کند و این چرخه ادامه پیدا می‌کند.

در این شرایط که بسیاری از سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی نسبت به آینده اقتصاد ونزوئلا نامطمئن شدند، سرمایه‌های خود را از این کشور خارج کرده‌اند. سیستم بهداشتی ونزوئلا نیز به دلیل کسری بودجه به شدت تضعیف شده و شیوع بیماری‌ها افزایش یافت. از طرفی، اختلافات سیاسی شدید و عدم توافق بین نیروهای سیاسی مختلف، مانع از یافتن راه‌حل‌های پایدار برای مشکلات کشور شده است. تحریم‌های اقتصادی آمریکا و اتحادیه اروپا علیه دولت ونزوئلا نیز شرایط را برای این کشور دشوارتر کرده و دسترسی به منابع مالی بین‌المللی را محدود کرده است. میلیون‌ها نفر نیز به دلیل این مشکلات از ونزوئلا مهاجرت کرده‌اند تا به دنبال زندگی بهتری باشند. در سال‌های گذشته بیش از ۱۰ درصد جمعیت کشور به سایر کشورها پناهنده و آواره شدند. جمعیت ونزوئلا ۳۲ میلیون نفر است که سه میلیون و ۶۰۰ هزار نفر از آنها آواره شدند. همه اینها باعث شده تا آینده ونزوئلا همچنان نامشخص باشد. برخی از کارشناسان معتقدند که با اصلاحات اقتصادی و سیاسی، این کشور می‌تواند از این بحران خارج شود. با این حال، تحقق این هدف نیازمند اراده سیاسی قوی و همکاری بین‌المللی است.

وداع با ابرتورم

دولت ونزوئلا به تازگی تغییراتی در سیاست‌های خود اعمال کرده و امیدوار است که با کاهش تحریم‌ها از سوی آمریکا و بازگشت دوباره غول‌های نفتی برای ازسرگیری فعالیت‌های خود در این کشور در مسیر بهبود شرایط گام بردارد. ونزوئلا با ترکیبی از کنترل مقداری اعتبارات بانکی و کاهش کسری بودجه، تورم را کاهش داد. بنابر گزارشی که به تازگی از سوی بلومبرگ منتشر شد، به واسطه افزایش فروش دلار در آستانه انتخابات ریاست‌جمهوری ونزوئلا، تورم ماهانه این کشور در ماه ژوئن به یک درصد کاهش یافت.

داده‌های بانک مرکزی ونزوئلا نشان می‌دهد که قیمت‌های مصرف‌کننده در این کشور از 5/1 درصد در ماه می به یک درصد در ماه ژوئن رسیده است که کمترین میزان در 12 سال گذشته محسوب می‌شود. اما باید توجه داشت که نرخ تورم سالانه آن 98/99 درصد است و نیاز به تلاش مدام سیاست‌گذاران برای دوره طولانی‌مدت دارد. اما شواهد حاکی از آن است که این کشور یک دوره ابرتورم که نزدیک به دو میلیون درصد در سال بود را پشت سر گذاشته و رئیس‌جمهور ونزوئلا با سیاست‌گذاری درست و پایبندی به راهبرد ضدتورمی خود از طریق ترکیب محدودیت‌های شدید پولی و مالی و همچنین فراهم کردن بستر جریان آزاد دلار در کاهش نرخ تورم این کشور موفق بوده است.

مهم‌ترین تصمیمی که دولت ونزوئلا در راستای تغییر ساختارهای اقتصادی اتخاذ کرده این است که خودش را از حوزه اقتصاد جدا کرده و تلاش می‌کند تا کمترین دخالت را در این بخش داشته باشد. عدم قیمت‌گذاری کالا از جمله اقدامات بسیار مهمی است که دولت ونزوئلا در دستور کار قرار داد و آن را اجرایی کرد. بر این اساس عمده معاملات انجام‌شده طبق سازوکار بازار عمل می‌کنند که به رشد تولید و صادرات و همچنین رشد اقتصادی منجر شده است. در سال ۲۰۲۲ و بر اساس آمار، رشد اقتصادی به ۱۲ درصد رسیده که بالاترین رشد در حوزه کشورهای آمریکای لاتین است. اشتغال نیز رشد بسیار خوبی داشته، به طوری که در سال ۲۰۲۱ نرخ بیکاری به 8/8 درصد رسیده و در سال ۲۰۲۲ به 8/7 درصد ارتقا پیدا کرده است. کاهش نرخ بیکاری نشان می‌دهد که تصمیمات دولت تا چه حد اثرگذار بوده است. با این حال عده‌ای معتقدند که دلیل اصلی بهبود شرایط ونزوئلا، رفع موقتی فشار تحریم‌ها از طرف آمریکا و ازسرگیری فروش نفت در این کشور است.

طبق گزارش واشنگتن‌پست، جو بایدن، رئیس‌جمهوری آمریکا فعلاً شدت تحریم‌ها را در ونزوئلا کاهش داده، البته به این شرط که مادورو اجازه برگزاری انتخاباتی سالم و منصفانه را در این کشور بدهد و بستری فراهم کند که در آن، انتخابات ریاست‌جمهوری به شکلی منصفانه برگزار شود. این نشان می‌دهد که کاهش تحریم‌های آمریکا و سرمایه‌گذاری مشترک شرکت نفت ونزوئلا با شرکت‌های بزرگ نفتی بین‌المللی به رهبری شرکت شورون آمریکا، افزایش فروش دلاری ونزوئلا و بهبود شرایط در این کشور را به همراه داشته است. ونزوئلا همچنین در سال‌های گذشته سعی در گسترش روابط اقتصادی خود با کشورهایی مانند چین و روسیه داشته. برای مثال در دسامبر ۲۰۲۲، ونزوئلا و روسیه ۱۱ توافقنامه راهبردی با تمرکز بر حوزه‌هایی مانند حمل‌ونقل، صنعت دارو، انرژی و کشاورزی امضا کردند. علاوه بر این، در سال‌های گذشته ونزوئلا و چین قراردادهای مختلفی در حوزه‌های مختلفی مانند تجارت نفت، هوانوردی و همچنین ایجاد مناطق تجاری انعقاد کردند. ونزوئلا در ماه‌های گذشته نیز قراردادهایی در زمینه بازسازی پتروشیمی با ایران منعقد کرده است. به صورت کلی می‌توان گفت ونزوئلا سعی در گسترش تجارت با شرق دارد. اما افزایش تعاملات با شرق موجب نشده از غرب چشم بپوشد. این کشور نفتی از یک‌سو تعاملات اقتصادی خود با شرق را تداوم داده و از سوی دیگر مذاکرات کاهش تنش‌ها با غرب را در دستور کار قرار داده است. به هر حال، علت این بهبود چه اصلاحات اقتصادی و چه بهبود روابط با دیگر کشورها و کاهش تحریم باشد، نشان از تلاش سیاستمداران این کشور برای بهبود شرایط کشور دارد.

هرچند این اقدام‌ها پس از برگزاری انتخابات اخیر در ونزوئلا بر باد رفت و دوباره بیم آن می‌رود که این کشور گرفتار مشکلات سیاسی شود. پس از برگزاری انتخابات هفته گذشته، این کشور گرفتار اعتراض‌های مردمی شد. تظاهرات اخیر در کاراکاس، با راهپیمایی صدها نفر از جوانان خشمگین در اعتراض به نتایج انتخابات آغاز شد. در این انتخابات نیکلاس مادورو، با وجود اتهامات گسترده مربوط به تقلب، اعلام پیروزی کرد. این در حالی بود که کل صندوق‌ها هنوز شمارش نشده بود.