دایره گچی در نظام آماری ایران؟

به گزارش اقتصادنیوز، بانک مرکزی در روز 25 خرداد ماه رشد اقتصادی ایران در سال 99  را برابر با 3.6 درصد اعلام کرد.  در فاصله یک روز این نرخ در مرکز آمار برابر با 0.7 درصد بیان شد. گرچه این اختلاف ناشی از تمایز ارقام در بخش های مختلف هزینه و ارزش افزوده رشد و تولید اقتصادی در ایران بوده اما در عین حال مفاهیم قابل تاملی را نیز به همراه دارد.

در هر صورت دایره گچی قفقازی در رشد اقتصاد اینک دو مادر پیدا کرده است. آنکه او را به دنیا آورده و آنکه از او نگهداری میکند. حال در برآورد های مختلف اقتصادی در رشد و جهش درمیزان تولید از دو سوی بانک مرکزی و مرکزآمار باید دید کدام یک دلسوز ترند؟

دو راویت از تولید زمستانی 99

روایت ارزش افزوده: مادر نخست؛ بانک مرکزی 

همواره رشد اقتصادی از دو پنجره بررسی می شود. نخست پنجره ارزش افزوده و دیگری چهارچوب هزینه ها. توضیح در این مورد آن که در نمای ارزش افزوده بررسی می شود درآمدهای ملی در بخش های کشاورزی، نفت، صنعت و خدمات چه میزان بوده و چه رشدی را ثبت کرده است.

همین رشد را می توان از سمت مخارج و هزینه ها نیز برآورد کرد. در آن سو محاسبه می شود که به عنوان مثال هزینه مصرف خصوصی، دولتی، تشکیل سرمایه ناخالص، ماشین آلات و ساختمان و صادرات و واردات کالا در ایران چه تغییری را در مقطعی معلوم به ثبت رسانده و نسبت به موقعیت مشابه خود در سال گذشته چه اندازه رشد کرده است؟ به این بخش اصطلاحا بخش هزینه ها یا مخارج گفته می شود.

در مقایسه نخست آمارهای اقتصادی در خصوص تولید در بخش ارزش افزوده در بانک مرکزی و مرکز آمار مقایسه می کنیم.

ادعای بانک مرکزی در رابطه با رشد اقتصادی ایران در زمستان 99 برابر با 7.7 درصد بوده است.  به عبارت دیگر این نهاد معتقد است تولید ایران در مقایسه با کل تولید در فصل زمستان 98 ، تقریبا 7.7 درصد افزایش پیدا کرده است. این در حالی است که بدون احتساب نفت در این بازه 3.6 درصد از رشد حاصل شده است. به عبارت دیگر با محاسبه بانک مرکزی نفت توانسته 3.1 واحد درصد رشد اقتصادی را در ایران در این فصل بالاتر ببرد.

در همین رابطه در بخش های جزئی تر مشاهده می شود درآمد حاصل از بخش نفت در این تحلیل رشدی 35 درصدی در بانک مرکزی داشته که بیشترین رشد بخش درآمد در این فصل بوده است. لغو تحریم ها در این دوره توانسته تا بخش زیادی درآمد نفتی ایران را تحت الشعاع قرار دهد.

مادر دوم؛ مرکز آمار ایران

این ارقام نسبت به آنچه مرکز آمار ایران درمورد همین مقطع اعلام کرده تمایز چندانی نداشته است.

در گزارش مرکز آمار  رشد زمستانی اقتصاد ایران برابر با 6.8 درصد و رشد تولید بدون احتساب نفت در این بازه برابر با 3.3 درصد بوده است.  

بررسی داده های فصل زمستان در بخش ارزش افزوده مرکز آمار نیز نشان می دهد بیشترین رشد درآمدی در بخش نفت حاصل شده که معادل با 32.8 درصد بوده است.

مقایسه بین آمار بانک مرکزی و مرکز آمار نشان می دهد مرکز آمار در بخش نفت ادعا دارد ایران رشد کمتری داشته ولی در بخش های صنعت، کشاورزی و خدمات تولید بیشتری را در زمستان به ثبت رسانده است.

اما اگر تولید زمستانی کشور را در بخش هزینه ها در ایران مقایسه کنیم این اختلاف ها در زمستان کمی قابل تامل تر خواهد بود.

روایت هزینه ها از زمستان 99

به طوری کلی در زمستان رشد تولید ناخالص داخلی به قیمتهای بازار در بانک مرکزی و مرکز آمار در حدود 6.8 درصد اعلام شده است. این در حالی است که در بخش های کوچکتر تقاوتهای ملموس تری به چشم می خورد.

مصرف خصوصی، مصرف دولتی و تشکیل سرمایه در بخش ساختمان در مرکز آمار رشدی بالاتر از آن چه بانک مرکزی در این فصل ثبت کرده را در معرض نمایش قرار داده است.

به عبارت دیگر مرکز آمار معتقد است رشد در بخش مصارف دولتی خصوصی و ساختمان سازی سبب رشد اقتصادی زمستانی در کشوربوده اما بانک مرکزی افزایش صادرات کالاها و خدمات تشکیل سرمایه ثابت ناخالص و افزایش در واردات را اساس این رشد دانسته است.

 درهمین خصوص به باور بانک مرکزی در ایران مصرف دولتی  11.5 درصد نسبت به سال گذشته کاهش پیدا کرده اما مرکز آمار اعتقاد دارد این رشد معادل با 6.2 درصد مثبت بوده و افزایش پیدا کرده است. یعنی 17 واحد در صد اختلاف.

مصرف خصوصی نیز که به نوعی مبین رفاه جامعه است در گزارش مرکز آمار 6.3 واحد درصد بیشتر عنوان شده است.

اما مهمترین نکته در بخش هزینه ها اختلافی است که این دو مرکز از وضعیت صادرات و واردات ایران در این فصل گزارش داده اند. در این خصوص بانک مرکزی اعلام کرده است درآمد حاصل از صادرات ایران در زمستان 99 رشد سالانه معادل با 23.4 درصد داشته در حالی که مرکز آمار نه تنها رشدی را ثبت نکرده بلکه قائل به افتی 13.5 درصد بوده است.

این اختلاف در بخش واردات ایران بیشتر به چشم می خورد. در حالی که بانک مرکزی معتقد است ورادات ایران در مقطع فصلی تنها 17.6 درصد کاهش داشته اما مرکز آمار ایران این افت را معادل با 88 درصد بیان کرده است. 

بیشترین افتی که در بین همه داده های مرکز آمار به چشم می خورد مربوطه به همین واردات بوده است.

اما آنچه در سال 99 گذشت را چگونه مرکز آمار و بانک مرکزی روایت کرده اند؟

کشمکش بانک مرکزی و مرکز آمار در رشد اقتصاد سال99

درآمارهای اقتصادی از رشد تولید در کل سال 99 اختلاف های بیشتری به چشم میخورد.  بانک مرکزی معتقد است در سال 99 ، رشد اقتصادی معادل با 3.6 درصد بوده در حالی که این رقم در گزارش مرکز آمار تنها 0.7 درصد ثبت شده است.

اگر بخواهیم این رشد را بدون در نظر گرفتن نفت محاسبه کنیم ارقام به همین میزان مغایر هم خواهد بود. رشد اقتصادی بدون نفت در ایران در سال 99 به ادعای بانک مرکزی 2.5 درصد  و با محاسبات مرکز آمار تقریبا صفر درصد بوده است.

به عبارت دیگر بانک مرکزی ادعا دارد در این سال جهش 2.5 درصدی در تولید داشته ایم مرکز آمار معتقد است اقتصاد ایران در این سال راکد مانده است.

تفاوت بخش های کوچکتر در سمت ارزش افزوده میان مرکز آمار و بانک مرکزی نشان دهنده آن است رشد در تمام بخش های سمت ارزش افزوده در مرکز آمار کمتر از بانک مرکزی بوده است. دراین میان بیشترین اختلاف به بخش نفت مرتبط بوده که در این سال در مرکز آمار 6.7 درصد و در بانک مرکزی 11.2 درصد اعلام شده است.

اما در آن سو یعنی در بخش هزینه ها در برخی بخش ها بانک مرکزی معتقد به افت بوده اما مرکز آمار خیر.

به عنوان مثال در کل سال 99 بانک مرکزی برآورد کرده مصرف خصوصی ایران 0.4  افت و مصرف دولتی نیز 2.3 درصد کاهش داشته اما این در حالی است که مرکزآمار رشد درآمد در هر دو بخش را مثبت تلقی کرده است.  به عنوان مثال مصرف دولتی ایران در سال 99 را این نهاد معادل با 8.5 درصد دانسته است.

دربخش واردات کالاها و خدمات نیز مرکزآمار مانند آنچه در داده های زمستانی درج شده بود معتقد است این بخش معادل با 82 درصدکاهش داشته اما در گزارش بانک مرکزی این رقم 30 درصد بوده است. 

در مجموع درفصل زمستان 99 داده های سمت ارزش افزوده در ایران همبستگی بیشتری بین داده های مرکز آمار و بانک مرکزی بوده است. در همان بخش مشاهده می شود آنچه در این فصل به هر شکل سبب شده تا رشد اقتصادی بیشتر جهش پیدا کند درآمدهای قسمت نفت بوده است.

اما در کل سال این اختلاف بیشتر و ابعاد بزرگتری را به ثبت رسانده است. اختلاف میان صادرات و واردات در حوزه تولید اقتصادی بیشترین میزان فاصله را در این دو برآورد ثبت کرده است.

دایره گچی و روایت های آماری

دایرهٔ گچی قفقازی  نمایشنامه‌ای از برتولت برشت نویسندهٔ آلمانی است. ساختار این نمایشنامه مطابق با تئاتر روایی برشت است و داستانی اخلاقی دربارهٔ دختری رعیت را روایت می‌کند که با نجات دادن یک کودک از طبقهٔ بالای جامعه، نقش مادری بهتر از مادر واقعی را برای او ایفا می‌کند. "دایره گچی (نامی که استعاره از نگاهی متفاوت به قانون است). این نگاه متفاوت در آمارهای ایران هم وجود دارد گرچه متولیان تاکید دارند مهم تر از عدد روند مهم است و همگرایی روندها را باید تعقیب کرد اما برای پژوهشگران و سیاست گذاران ارقام متفاوت فاصله دار معنایی دیگر می دهد. شاید این تفاوت رقم در داده های بانک مرکزی و مرکز آمار ناشی از مغایرت در ابزار سنجش این دو نهاد از شاخص های اقتصادی بوده باشد اما واضح است دراین دایره گچی قفقازی اقتصاد مادری برای اقتصاد دلسوز تر است که داده های شفافتر صادقانه تر و منطبق تر با واقعیت را اساس محاسبه خود قرار دهد.