هشدار؛ زلزله خاموش زیر پای تهران
به گزارش اقتصادنیوز به نقل از همشهری، تهران سالی ۳۴ سانتی‌متر پایین می‌رود؛ عددی که دلهره‌آور است و اگر چاره‌ای برای آن اندیشیده نشود، در آینده‌ای نزدیک می‌تواند خساراتی به برخی از مناطق پایتخت ایران وارد کند که هزینه‌های مالی و جانی‌اش کمتر از زلزله‌های مخرب نخواهد بود.
فرونشست زمین پایتخت را تهدید می‌کند و در این بین، نکته جالب و قابل تأمل، افزایش دوبرابری میزان فرونشست‌های دشت تهران نسبت به سال گذشته است. به همین‌خاطر، کارشناسان زمین‌شناسی و ژئوتکنیک از این پدیده با عناوینی چون زلزله خاموش، بمب بی‌صدا یا تهدید ۱۳ میلیونی یاد می‌کنند و هشدار می‌دهند که فرونشست از دشت‌های استان تهران در حال پیش‌روی به سمت تهران است و در مقایسه با سال‌های گذشته به پایتخت نزدیک‌تر شده است. استاندارد جهانی نرخ فرونشست ۴ میلی‌متر در سال است، اما سازمان زمین‌شناسی نرخ فرونشست در تهران را ۳۶ سانتی‌متر در سال اعلام کرده است. دلایل متفاوتی در ایجاد پدیده فرونشست زمین وجود دارد، اما به‌نظر کارشناسان ۹۰ درصد این پدیده به‌دلیل برداشت‌های بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی و نابودی آبخوان‌ها رخ می‌دهد. درحقیقت تغییرات اقلیمی انسان‌ها را به استفاده از سفره‌های زیرزمینی سوق داده است و از این‌رو دشت‌ها بیش از نقاط دیگر در معرض فرونشست قرار دارند و به‌گفته رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور، از مجموع ۶۰۵ دشتی که در کشور وجود دارد، حدود ۳۰۰ دشت دچار بحران فرونشست هستند و این پدیده دشت‌های استان تهران را هم تهدید می‌کند.
علیرضا شهیدی با اشاره به هشدارهای ارائه شده، می‌گوید: «دشت‌های استان تهران وضعیت خوبی ندارند و در برخی از نقاط شاهد نرخ ۳۰ سانتی‌متری فرونشست هستیم و از سال۸۲ هشدارهایی هم داده شده است.»
به‌گفته این مقام مسئول از بین رفتن آبخوان‌ها یکی از نشانه‌های فرونشست زمین است که این اتفاق منجر به نابودی حیات گیاهی و جانوری می‌شود و برای بازسازی و احیای آبخوان‌ها چند هزار سال زمان نیاز است. شهیدی، مدیریت منابع آبی و برداشت از منابع آب زیرزمینی را مهم‌ترین عامل در حفظ یا تخریب آبخوان‌ها و ایجاد فرونشست می‌داند و می‌گوید: «در تهران با توجه به اینکه میزان بارندگی‌ها در چند سال اخیر خوب بوده و استفاده از منابع آب زیرزمینی کاهش داشته، فرونشست در دشت‌های استان تهران کمتر شده است، اما نباید فراموش کرد این پدیده همواره تهدیدی جدی برای پایتخت محسوب می‌شود.»
فرونشست اخطارپذیر نیست
فرونشست در علم زمین‌شناسی یک پدیده خطرناک محسوب می‌شود؛ چراکه وقوع یکباره آن می‌تواند آسیب‌های جبران‌ناپذیری به تاسیسات شهری و سفره‌های زیرزمینی وارد کند.
به‌گفته سعید حجازی‌راد، دکتری تخصصی ژئوتکنیک (خاک) و استاد دانشگاه، فرونشست هر چند یکباره رخ می‌دهد و ناگهان زمین فرومی‌رود، اما این اتفاق اندک‌اندک به وقوع می‌پیوندد و در یک لحظه اثرات نامهربانی با طبیعت به شکل فرونشست نمایان می‌شود. او در گفت‌وگو با همشهری عوامل مختلفی را در وقوع فرونشست دخیل می‌داند و می‌گوید: «بخشی از فرونشست‌های زمین در تهران مربوط به پروژه‌های عمرانی زیرسطحی مانند تونل‌سازی است که نمونه چنین حادثه‌ای را در مولوی شاهد بودیم و بخشی هم ناشی از تغییر سطح ایستایی آب است که امروزه در دشت‌های جنوب و جنوب‌غرب استان تهران رخ می‌دهد.» به‌گفته او، در برخی از مناطق تهران مانند بازار، خاک سست است و همواره به دلایل مختلف فرونشست در آنها رخ می‌دهد: «آنچه در فرونشست‌ها اهمیت دارد، اخطارناپذیری است. به این معنا که عدم‌رصد و پایش مسائل مربوط به فرونشست منجر به وقوع یکباره آن می‌شود؛ به‌نحوی که مردم فرصت واکنش نخواهند داشت؛ به همین دلیل برای کاهش این پدیده خطرناک قبل از هر چیز باید آبخوان‌ها و سفره‌های زیرزمینی احیا شوند. همچنین تمامی تغییراتی که در دشت‌ها ایجاد می‌شود، جمع‌آوری، پردازش و مورد بررسی دقیق قرار گیرد تا بتوان وقوع این پدیده را به حداقل رساند.»
استفاده از پتانسیل سازمان‌ها و ارگان‌هایی چون وزارت نیرو، جهاد کشاورزی، شهرداری، منابع طبیعی و... راهکار دیگری است که فرایند فرونشست را کاهش می‌دهد. به‌گفته حجازی‌راد فرونشست در حالت عادی فرونشست است، اما وقتی رخ می‌دهد ظرفیت باربری سازه‌ها را کاهش می‌دهد و وقتی با پدیده زلزله توأم شود، قطعا خسارت‌های سنگین و در برخی از موارد جبران‌ناپذیری را به شهر و شهروندان وارد می‌کند.
فرونشست با قدمتی ۳۰ ساله
فرونشست در کشور قدمت ۳۰ ساله دارد و هر روز شاهد وقوع این پدیده ناگوار در نقاط و شهرهای مختلف هستیم. به‌گفته مه‌سیما مقدسی، کارشناس‌ارشد مدیریت شهری دانشگاه تهران، بررسی‌های سال ۲۰۰۵ میلادی نشان می‌دهد، ایران سومین کشوری است که به‌دلیل برداشت‌های بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی با پدیده فرونشست مواجه شده است. او با اشاره به وضعیت دشت‌های استان تهران می‌گوید: «امروزه بیشترین میزان فرونشست استان تهران در دشت‌های جنوب‌غرب ازجمله شهریار در پهنه ۴۶۰ کیلومترمربعی و جنوب‌شرقی ازجمله پاکدشت، ورامین و پیشوا در پهنه‌ای به مساحت ۷۰۰ کیلومترمربع رخ می‌دهد و به‌طور متوسط سالانه حدود ۲۴ تا ۲۵ سانتی‌متر فرونشست در این پهنه‌ها اتفاق می‌افتد. این پدیده علاوه بر تاسیسات شهری و بافت‌های مسکونی و کشاورزی به آبخوان‌ها هم آسیب می‌زند؛ به‌نحوی که قابلیت بازگشت به حالت و وضعیت اولیه را نخواهندداشت.»
فرونشست‌ها به مرکز تهران نزدیک می‌شود
سیدآرش حسینی‌میلانی، رئیس کمیته محیط‌زیست و خدمات شهری شورای شهر تهران: آنچه در مورد فرونشست بیش از هر چیز دیگر قابل تامل است و باید مورد توجه قرار گیرد، میزان مصرف آب کشاورزی در استان تهران است. مصارف کشاورزی در مقایسه با مصارف شرب و صنعتی طی سال‌های اخیر چندین برابر شده و اکنون این میزان به حدود ۲.۴ میلیارد مترمکعب در سال رسیده است که بخش عمده این مصارف از طریق آب‌های زیرزمینی تامین می‌شود؛ چراکه حقابه کشاورزی از آب رودخانه‌های کرج و جاجرود بوده که با سدسازی‌ها این حقابه سلب شده است.
براساس تحقیقات انجام شده اکنون ۲ کانون قرمز فرونشست استان تهران دشت‌های ورامین و احمدآباد مستوفی هستند که در زمان وقوع حادثه شعاع چند کیلومتری خود را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند و در بافت‌های کشاورزی سبب از بین رفتن آبخوان‌ها می‌شوند و در بافت‌های شهری هم آسیب‌های جدی به زیرساخت‌های زیرزمینی مانند تاسیسات برق و مخابرات و... وارد می‌کنند. همچنین در زمان وقوع فرونشست در دشت‌های استان تهران چه بسا زیرساخت‌های حمل‌ونقل و راه‌های مواصلاتی هم دچار آسیب می‌شوند. بافت‌های مسکونی هم که در مجاورت این دشت‌ها قرار دارند از صدمات فرونشست در امان نخواهند بود.
براساس آخرین گزارش سازمان نقشه‌برداری که به نوعی هشداردهنده است، می‌توان گفت نرخ فرونشست در استان تهران به‌طور قابل‌توجهی افزایش یافته و در مقایسه با سال قبل باید گفت حدود دوبرابر شده است. برداشت‌های نامتعارف و بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی و حرکت گسل‌ها ۲ عامل اصلی فرونشست‌ها هستند و با استناد به گزارش ارائه شده خطر فرونشست به شهر تهران و محدوده‌های مرکزی نزدیک شده است؛ از این رو، کارگروه استانی سازگاری با کم‌آبی تشکیل شده و از نظر ملی و استانی برای هر یک از نهادها و سازمان‌ها مانند جهادکشاورزی، شهرداری و شرکت آب و فاضلاب تکالیفی مشخص شده که مهم‌ترین آنها برنامه‌ریزی در راستای صرفه‌جویی در آب است و براساس توافقات انجام شده در این کارگروه استانی باید تا سال ۱۴۰۵ حدود ۴۲۰ میلیون مترمکعب صرفه‌جویی در مصرف رخ دهد. درحقیقت با این کار می‌توان میزان استفاده از آب‌های زیرزمینی را کاهش داد و تا حدود زیادی نرخ فرونشست را پایین آورد.
کنترل و جلوگیری از فرونشست‌های استان تهران بر عهده فرمانداری و بخشداری است، اما شهرداری و شورای شهر تهران نمی‌توانند نسبت به این موضوع بی‌تفاوت باشند؛ چراکه تهران مادر شهر «متروپل» محسوب می‌شود و با شهرهای اقماری پیوند دارد و هر آنچه در حومه شهری رخ دهد، تهران هم تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد؛ بنابراین قبل از دیر شدن باید اقدام کرد و به همین دلیل در ۴ سال گذشته به همت شورای شهر تهران، کارهای خوبی درخصوص فضای سبز شهرداری تهران در راستای کاهش استفاده از سفره‌های زیرزمینی انجام شده است. فضای سبز تهران برای آبیاری ۱۳۳ میلیون مترمکعب از سفره‌های زیرزمینی برداشت می‌کند که با برنامه‌ریزی‌های انجام شده این مصرف به حدود ۷۰ تا ۸۰ میلیون مترمکعب رسیده و مابقی از پساب‌های تصفیه شده تامین می‌شود. نکته دیگری که نباید از آن غافل شد این است که علاوه بر کشاورزی، کاربری‌های دیگری هم که مصرف‌کننده آب هستند باید از الگوهای کاهش استفاده کنند. درحقیقت با این اقدامات می‌توان فرونشست‌ها را به حداقل رساند.
