رمزگشایی از نرمش موضع ایران در مقابل طالبان

به گزارش اقتصادنیوز؛ توماس فریدمن، ستون نویس سیاست‌خارجی نیویورک‌تایمز در مطلبی که پس از وقایع افغانستان نوشته، در مورد خاورمیانه وقتی اتفاقات بزرگی رخ می دهد، همیشه بین «صبح بعد از واقعه» و «فردای صبح بعد از واقعه» تفاوت قائل شوید، همه چیز‌های واقعاً مهم فردای صبح بعد از واقعه اتفاق می افتد، یعنی زمانی که وزن کامل تاریخی و توازن قدرت‌ها خود را در تعادل نسبی می‌یابند.

به نظر می‌رسد درباره تحولات افغانستان نیز چنین باشد. تحلیلگران و تصمیم‌سازان از جمله در ایران در حال ارزیابی وضعیت جدید و ترسیم چشم‌اندازی از افغانستان تحت کنترل طالبان هستند تا بتوانند نسبت خود را با این وضعیت مشخص، و تهدیدها و فرصت‌های بالقوه ناشی از آن را شناسایی کنند.

ایران برای همسایگی دوباره با طالبان آماده می‌شود

در روزهای اخیر رسانه‌های بین‌المللی نیز در مورد آینده مناسبات میان ایران و افغانستان طالبان، گمانه‌زنی‌های مختلفی کرده‌اند. برخی از فرصت‌های اقتصادی که طالبان به ارمغان خواهد آورد نوشته‌اند، برخی دیگر تهدیدهای ناشی از قدرت گرفتن یک گروه تندرو اهل سنت در مرز شرقی ایران را برجسته کرده‌اند. برخی تحلیلگران نیز از وجوه ایدئولوژیک، ژئوپلتیک و حتی اکولوژیکی به تحلیل مناسبات آتی تهران-کابل پرداخته‌اند. 

گلنار متولیان خبرنگار بلومبرگ در گزارشی با اشاره به اینکه «ایران از مدت‌ها قبل در حال آماده شدن برای بازگشت احتمالی طالبان بوده است» مدعی شد که بر همین مبنا تهران در سالهای اخیر با این گروه ارتباطاتی برقرار کرده است، روابطی که مبانی مشترک آن دشمنی با آمریکا و تمایل به مقابله با داعش است.

تاریخ پرتنش روابط تهران و طالبان

به نوشته بلومبرگ ایران نیز مانند بقیه جهان به دنبال نشانه هایی از نحوه حکمرانی طالبان در افغانستان است و تجربه ارزشمندی در زمینه چگونگی حکومت‌داری این جنبش بنیادگرا دارد.

هنگامی که طالبان آخرین بار در همسایگی ایران فرمانروایی کرد، سرکوب اقلیت شیعه افغانستان و کشته شدن 11 دیپلمات ایرانی در سال 1998 تقریباً آن‌ها را وارد درگیری نظامی با یکدیگر کرد. پناهندگان و مواد مخدر از مرز عبور می کردند.

جهادی‌های سنی هم از همسایه شیعه خود ایران بیزار بودند، چراکه زخم‌های فراوانی از نیروهای متحد ایران، یعنی اتحاد شمالی تحت فرمان احمدشاه مسعود، خورده بودند. 

نگرانی‌های تازه ایران

بلومبرگ مدعی است: در حال حاضر ایران برای دستیابی به نوعی سازگاری با واقعیت جدید است. هدف آن نیز جلوگیری از رشد عوامل  بی‌ثبات کننده دیگر در مرز 900 کیلومتری (560 مایلی) با افغانستان است، عواملی همچون تهدید ناشی از نسل جدید شبه نظامیان وابسته به دولت اسلامی (داعش)، و حفاظت از تجارت رو به رشد تهران با افغانستان که با توجه به اقتصاد تحت تحریم‌ ایران، منبعی ارزشمند است.

به ادعای بلومبرگ تماس‌های ایران با طالبان پس از آنکه دولت ترامپ سال گذشته اعلام کرد قصد دارد به طور کامل از افغانستان خارج شود ، افزایش یافت.

دلایل نرمش تهران در قبال طالبان

دیاکو حسینی از مرکز مطالعات راهبردی تهران، گفت: «مقامات ایرانی تشخیص دادند که طالبان به طور غیرقابل انکاری بخشی از واقعیت های موجود است. ادامه دشمنی بین ایران و طالبان می تواند باعث درگیری بی امان در مرز شود».

یک دیپلمات که خواست نامش فاش نشود ، در مورد موضع تهران به بلومبرگ گفت که ایران با طالبان گفت‌وگو کرده و خواهد کرد، زیرا در غیراینصورت بی‌ثباتی در افغانستان از مرز عبور می‌کند. این دیپلمات گفت که این هفته در میان مقامات ایران در مورد اینکه موضع طالبان  اکنون معتدل‌تر است، شک و تردیدهایی وجود داشت.

بلومبرگ می‌افزاید که صداوسیمای دولتی ایران، که یکی از محافظه کارترین نهادهای کشور است، این خط را مطرح می کند که «طالبان امروز متفاوت هستند» و در تلاش است تا ایرانیان در نگاه خود به طالبان تجدید نظر کنند.

در یکی از برنامه های اخیر ، یک مستندساز ایرانی گفت که تصاویری از طالب‌ها ضبط کرده است که نشان می‌دهد دختران خود را به مدرسه می فرستند، اما از این فیلم استفاده نکرده است تا به حمایت از طالبان متهم نشود.

در بحثی جداگانه، یک مفسر تلویزیونی، میان طالبان و دولت اسلامی (داعش) تمایز قائل شد و گفت گروه اول یعنی طالبان «حمایت واقعی میان جناح‌ها و گروه‌های قبیله‌ای خارج از شهرهای بزرگ» را پشت خود دارد.

بر اساس این گزارش یکی از نمایندگان پارلمان افغانستان نیز همه چیز را به همین ترتیب تفسیر کرد. عبدالنصیر فرحی، نماینده ولایت فراه، در نزدیکی مرز، مدعی شد که مقامات ایرانی «منتظر تقویت روابط با طالبان هستند» تا از جناح شرقی کشور حصول اطمینان و سپس تجارت خود را تقویت کنند.

همچنین حسین سلیمی، رئیس اتاق بازرگانی ایران و افغانستان، قبل از ورود طالبان به کابل گفته بود: «هر گروهی در افغانستان قدرت پیدا کند ، این کشور همچنان به مواد غذایی و مصالح ساختمانی و غیره نیاز خواهد داشت. بهترین گزینه آنها ایران است».

آینده روابط تهران و طالبان

به نوشته بلومبرگ، دو مقام ارشد ایران  در چگونگی رویکرد آینده تهران در قبال طالبانِ در حال احیا، نقش محوری ایفا خواهند کرد، یکی حسین امیرعبداللهیان، دیپلمات محافظه‌کار که احتمالاً به عنوان وزیر خارجه جایگزین ظریف خواهد شد، و دیگری سردار اسماعیل قاآنی، رئیس نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که سابقه طولانی در امور افغانستان دارد.

این روابط همچنین به این بستگی خواهد داشت که آیا ادعاهای طالبان مبنی بر کنار گذاشتن برخی از اقدامات سبعانه خود صحت دارد یا خیر. 

همچنین چگونگی کنترل سرزمین وسیع و ناهمگون  افغانستان توسط طالب‌ها، عامل دیگری است که در موضع تهران تأثیرگذار خواهد بود.

بلومبرگ می‌افزاید: میلیون ها نفر از شیعیان افغان که در دهه 1990 از آزار و شکنجه طالبان فرار کردند هنوز در ایران زندگی می کنند.

همچنین دفتر مبارزه با مواد مخدر و بزهکاری سازمان ملل متحد تخمین می‌زند که در سال 2019 ، حدود 90 درصد تریاک جهان، 72 درصد مورفین جهان و 20 درصد هروئین جهان از سوی ایران توقیف شده است.

رابطه کاری با طالبان به معنی دوستی نیست

فواد ایزدی ، استاد دانشکده مطالعات جهان در دانشگاه تهران، گفت: «امید است که تجربه 20 سال پیش طالبان جدی گرفته شود و برخی از اشتباهات آنها تکرار نشود. اگر نه ، پس شرایط سختی خواهد بود».

ایزدی افزود، دولت و ارتش ایران «مدتی پیش متوجه شدند که بر خلاف یک دولت ضعیف در کابل، طالبان در حال تقویت شدن هستند. به دلیل این حقایق، آنها با طالبان "رابطه کاری" برقرار کردند. این به این دلیل نیست که آنها را دوست دارند».

چشم‌انداز تجارت نفتی ایران-افغانستان

خبرگزاری رویترز نیز مدعی شد که یک مقام ایرانی به این خبرگزاری گفته است که صادرات سوخت ایران به افغانستان چند روز پیش و در پی درخواست حکام جدید کابل از سر گرفته شد

قیمت بنزین در افغانستان به ازای 900 دلار در هر تن رسیده ، زیرا بسیاری از افغان ها از شهرها بیرون رفتند ، تا باانتقام جویی طالبان و بازگشت به نسخه ای سخت از قوانین اسلامی که طالبان در دو دهه پیش در قدرت اجرا می‌کردند، مواجه نشوند. طالبان جدید برای مقابله با افزایش قیمت ، از ایران خواستند تا مرزها را برای تجار باز نگه دارند.

حمید حسینی ، عضو هیئت مدیره و سخنگوی اتحادیه صادرکنندگان نفت ، گاز و پتروشیمی ایران در تهران ، به رویترز گفت: "طالبان به ایران پیام هایی ارسال کردند که می گوید می توانید صادرات فرآورده های نفتی را ادامه دهید ".

در نتیجه ، اداره گمرک جمهوری اسلامی ایران (IRICA) ، که بخشی از دولت است ، ممنوعیت صادرات سوخت به افغانستان را که از 6 اوت به دلیل نگرانی های ایران در مورد امنیت تجارت برقرار بود ، لغو کرد. حسینی گفت نگرانی ها نسبت به نگرش طالبان برطرف شده است.

وی همچنین به تصمیم طالبان مبنی بر کاهش تعرفه واردات سوخت از ایران و دیگر کشورهای همسایه اشاره کرد و سند رسمی صادر شده توسط امارت اسلامی افغانستان را با رویترز به اشتراک گذاشت.این سند تخفیف 70 درصدی برای تعرفه واردات بنزین ، گازوئیل و گاز مایع از کشورهای همسایه به افغانستان تعیین کرده است.

همکاری ایران-طالبان

ایران چهارمین ذخایر بزرگ نفت جهان را در اختیار دارد ، اما آخرین دور تحریم های آمریکا که توسط دونالد ترامپ ، رئیس جمهور سابق آمریکا در سال 2018 وضع شده ، صادرات نفت ایران را به میزان قابل توجهی کاهش داده است.

حسینی گفت ، با این وجود ، ایران تا حدودی تجارت خود را مدیریت کرده است ، به ویژه با حمل سوخت به کشورهای همسایه مانند افغانستان ، و خروج نیروهای آمریکایی باعث نگرانی رهبران ایران و افغانستان از برخورد آشکارتر شده است.

بنزین و گازوئیل عمده صادرات ایران به افغانستان است. بر اساس گزارشی که پتروویو ، پلت فرم تحقیق و مشاوره نفت و گاز ایران منتشر کرده است ، ایران از ماه مه 2020 تا مه 2021 حدود 400000 تن سوخت به همسایه خود صادر کرده است.

جریان سوخت ایران در چند سال گذشته برای افغانستان حیاتی بوده است.

بر اساس گزارش تهیه شده توسط وزارت دارایی افغانستان ، اتاق های بازرگانی و داده های شرکت های خصوصی ، بین مارس 2020 تا مارس 2021 ، ایران 367 میلیون دلار واردات داشته است که بیشتر سوخت است.

دو منبع مهم بعدی نفت ترکمنستان و ازبکستان هستند که تجارت آنها عمدتا نفت است و به ترتیب 257 میلیون و 236 میلیون دلار ارزش دارند.

یک منبع مستقیم آگاه از این موضوع که خواست نامش فاش نشود ، گفت: بیش از 1 میلیون تن در سال یا بیش از ۲۰ هزار بشکه در روز سوخت ایران به افغانستان می رود.

گسترش همکاری؟

حمید حسینی گفت ، مقاصد اصلی سوخت ایران استانهای شرقی نزدیک مرز ایران و مناطق جنوبی مانند قندهار و نیمروز بوده است که طالبان حتی قبل از تصرف‌های هفته های اخیر در آن نفوذ زیادی داشته اند.

حسینی گفت: "من فکر می کنم دولت جدید ایران همکاری های خود را با دولت طالبان به میزان قابل توجهی گسترش خواهد داد. ایران به راحتی می تواند تجارت خود را با افغانستان دو برابر کند. دولت (اشرف) غنی از زمانی که ایران تحت تحریم های آمریکا قرار داشت ، همواره سعی می کرد همکاری با ایران را محدود کند."

از سوی دیگر افغانستان صنعت نفت خود را توسعه نداده است. این کشور دارای شش پالایشگاه کوچک است که هر کدام تنها چندین هزار بشکه در روز محصولات تصفیه شده تولید می کنند.

آنها با نفت سبک ترکمنستان کار می کنند که دو پالایشگاه آنها نیز مستقیماً سوخت دیزل و جت را تأمین می کنند.دو پالایشگاه اصلی ازبکستان نیز محصولات تصفیه شده را از طریق راه آهن و کامیون عرضه می کنند.

این منبع آگاه گفت که عرضه میعانات ترکمنی (نفت خام سبک) یک ماه پیش به دلیل وضعیت امنیتی متوقف شده است ، اما پیش بینی می کرد که در حدود دو هفته دیگر از سر گرفته شود.

این منبع می گوید: "مشکل این است که بانک ها از سه روز پیش کار خود را متوقف کرده اند ، بنابراین ممکن است به روش کیسه‌های نقدی بازگردیم."