فرزند شیر پنجشیر معادلات را تغییر داد/موضع ایران تغییر کرد؟

تحریریه واشینگتن‌پست سرمقاله روز هجدهم آگوست روزنامه خود را به احمدمسعودی سپرد که در آن اعلام می‌کرد: « برای ما مهم نیست که چه در پیش‌رو داریم.  من و مجاهدین پیکارجویم از پنجشیر به عنوان آخرین سنگر آزادی افغانستان دفاع خواهیم کرد». او یادآوری می‌کرد که از قلب دره پنجشیر این یادداشت را نوشته تا با ادامه راه پدرش و به همراهی مجاهدین مبارز به مقابله با طالبان به پا خاسته و جهانیان را به یاری جنبش مقاومت می‌طلبید.

حماسه شیر دره پنجشیر

ولایت پنجشیر، در شمال شرقی افغانستان، در فاصله صدوبیست کیلومتری پایتخت کشور و در امتداد کوه‌های هندوکوش، به مثابه دژ مستحکم طبیعی، از دهه‌ها پیش از این نماد مقاومت در برابر نیروهای مهاجم به شمار می‌رفته است. در طی سال‌های اشغال افغانستان به دست نیروهای شوروی، ارتش سرخ با همراهی ارتش جمهوری دموکراتیک خلق افغانستان نُه حمله‌ی بزرگ را به دره پنجشیر تدارک دید و هر بار مجاهدین تحت رهبری احمدشاه مسعود –که به شیر دره پنجشیر معروف بود- مهاجمین را ناکام گذاشتند.

در طول حکومت طالبان بر خاک افغانستان در طی دهه نود میلادی نیز پنجشیر از معدود ولایاتی بود که دست طالبان از آن کوتاه ماند و اکنون خلفِ احمد شاه مسعود پنجشیر را به تنها ولایتی مبدل کرده که تاکنون از دستبرد طالبان مصون مانده است.

پنجشیر که اکثریت مردمان آن را تاجیکان سنی مذهب فارسی‌زبان تشکیل می‌دهند، اکنون به صورت چالشی برای حاکمیت یکپارچه‌ی طالبانِ عموما پشتون ظهور کرده‌ است. اما تصرف پنجشیر تنها از جهت تکمیل امارت اسلامی‌ طالبان اهمیت ندارد. بلکه پنجشیر با معادن غنی و زیرساخت‌هایی که در سال‌های اخیر برای استخراج آن‌ها تاسیس شده و سدها و نیروگاه‌های آبی‌اش از اهمیت استراتژیکی برخوردار است.

چشم‌انداز نه چندان روشن

در طول هفته گذشته مذاکرات فشرده‌ای برای حل مسالمت‌آمیز مسئله پنجشیر میان نمایندگان طالبان و احمد مسعود برگزار شده که هیچ کدام نتیجه‌بخش نبوده است. احمد مسعود در گفت‌وگو با وال‌استریت ژورنال ضمن رد ادعای تسلیمش به طالبان گقت: «ما هرگز صلح تحمیلی را نمی‌پذیریم و تا رسیدن به عدالت و آزادی، مقاومت خواهیم کرد. من پسر احمد شاه مسعودم. ترس در قاموس من جایی ندارد». او در پاسخ به پرسش فارین پالیسی درباره دلایل شکست در مذاکرات هم گفت: «اگر طالبان مایل به دستیابی به توافق تقسیم قدرت باشند که در آن قدرت به طور مساوی توزیع شده و غیر متمرکز باشد ، آنگاه می توانیم به سمت حل و فصل که برای همه قابل قبول باشد ، حرکت کنیم. هر چیزی کمتر از این برای ما غیرقابل قبول خواهد بود و ما مبارزه و مقاومت خود را تا رسیدن به عدالت ، برابری و آزادی ادامه می دهیم».

در حال حاضر دره پنجشیر در محاصره نیروهای طالبان قرار دارد و علی‌رغم هجوم چندباره نیروهای طالب، تاکنون موفق به نفوذ در این ولایت صعب‌العبور نشده‌اند. با این حال و به رغم مقاومت سرسختانه نیروهای تحت رهبری مسعود، رابی گرامر و جک راش در فارن پالیسی شانس زیادی را برای موفقیت مسعود در بلندمدت قائل نیستند. به عقیده آن‌ها، در شرایطی که در دوره‌ی مقاومتِ مسعودِ پدر چندین ولایت در اختیار نیروهای ائتلاف شمال قرار داشت، در حال حاضر تنها ولایت پنجشیر از کنترل طالبان خارج است و از آن مهم‌تر این‌که راه دسترسی زمینی پنجشیر به تاجیکستان هم مسدود شده است. مضاف بر آن‌که پیش از این نیروهای مقاومت از سازماندهی نظامی و مالی مناسب‌تر و پشتیبانی بین‌المللی برخوردار بودند و در حال حاضر فاقد آن هستند.

فرصت‌ها و تهدیدهای افغانستانِ در سیطره طالبان

با قدرت گرفتن خارق‌العاده طالبان در کابل، هم‌زمان با خروج نیروها و شهروندان دولت‌های غربی از افغانستان، مناسبات دولت‌های همسایه با این گروه هم تحت تاثیر این حوادث قرار گرفته است. جمهوری اسلامی که تحولات افغانستان را از نزدیک دنبال می‌کند، تاکنون از اظهارنظر صریح در این زمینه خودداری کرده است. جمهوری اسلامی در سال‌های حاکمیت طالبان در دهه نود –و بالاخص تحت تاثیر کشتار دیپلمات‌های ایرانی در مزارشریف- مناسبات خصمانه‌ای با این گروه داشت. اما در حال حاضر و به واسطه بیست سال اشغال خاک افغانستان به دست نیروهای آمریکایی، به نظر می‌رسد شاهد تجدیدنظر در این زمینه خواهیم بود.

مهم‌ترین مسئله‌ای که دیدگاه جمهوری اسلامی را نسبت به قدرت گرفتن طالبان تعدیل می‌کند، خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان است. این مسئله مهم‌ترین تهدید از این ناحیه را برای جمهوری اسلامی مرتفع ساخته و زمینه را برای بازسازی نفوذ ایران فارغ از حضور آمریکایی‌ها مهیا می‌سازد. از سوی دیگر همان‌گونه که شلی کیتلسون در فارن پالیسی به آن اشاره کرده، جمهوری اسلامی امیدوار است که مسئله آب مشترک میان دو کشور را که پیش از این به شدت مورد مناقشه قرار گرفته بود را از طریق دولت تحت حاکمیت طالبان حل کند.

مورات سوفوقلو هم در یادداشتی که در تی‌آرتی منتشر شده متذکر شده که تنش‌های بین فرقه‌ای و ایدئولوژیک میان جمهوری اسلامی و طالبان جای خود را به نوعی عقلانیت سیاسی منطقه‌ای داده که بر اساس منافع متقابل تعریف شده است. در واقع تغییراتی که در طالبان متاخر شاهدیم –از قبیل فهم استراتژیک از مناسبات منطقه‌ای و توجه به حساسیت‌های بین‌المللی- باعث بازبینی در روابط دو طرف شده است.

با این حال، ناامنی مرزها و سیل پناهندگان، امنیت شیعیان و بالاخص قوم هزاره در افغانستان و مسئله قاچاق مواد مخدر از جمله مسائلی است که موجب می‌شود جمهوری اسلامی نسبت به طالبان هم‌چنان با تردید برخورد کند. به اعتقاد ری تکیه در شورای روابط خارجی ایالات متحده، اکنون جمهوری اسلامی در جبهه شرقی خود با یک وضعیت غیرقابل پیش بینی مواجه است و بعید است مانند دهه ۱۹۸۰ ، از تعداد زیادی از پناهندگان ، استقبال کند . کریستین اولیور در پالیتیکو هم ضمن تاکید بر بی اعتمادی متقابل دیرینه میان طرفین، نگرانی از آینده شیعیان افغانستان را مهم‌ترین دغدغه ایران دوران طالبان دانسته است.

در این شرایط جمهوری اسلامی در مواجهه با وضعیت افغانستان جانب احتیاط را پیش گرفته است. در شرایطی که عمران خان ، نخست وزیر پاکستان، این وضعیت را شکستن قید و بند بردگی نامید، ابراهیم رئیسی ، خروج آمریکا از افغانستان را فرصتی برای احیای امنیت و صلح پایدار توصیف کرده است.

رویکرد محتاطانه

در چنین شرایطی و تا روز دوازدهم شهریور ایران به این ماجرا واکنش رسمی مستقیمی نشان نداد. در این روز سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه در واکنش به پرسشی در این زمینه ، همه طرف‌ها را به خویشتنداری و پایبندی به اصل گفت وگو برای حل و فصل اختلافات و رسیدن به یک راه‌حل مرضی‌الطرفین دعوت کرد . او تاکید کرد ج مهوری اسلامی ایران با همه طرف‌ها در ارتباط مستمر بوده و تمامی مساعی خود را به‌کار گرفته تا رنج و درد مردم افغانستان به حداقل ممکن کاهش پیدا کند. به گفته او ما معتقدیم تنها از طریق گفت وگوهای اصیل بین‌الافغانی بدون حضور و مداخله کشورهای خارجی می‌توان به صلح و ثبات پایدار در افغانستان رسید . افغانستان امروز خسته از سال‌ها اشغال و جنگ و خشونت است و لذا همه گروه‌ها باید از به‌کارگیری مجدد خشونت و برادرکشی اجتناب کنند.

نگاه محتاطانه به جنبش مقاومت افغانستان –علی‌رغم حمایت از ائتلاف شمال در دهه‌های گذشته- بیش از هر چیز ناشی از رویکرد کلی سیاست خارجی جمهوری اسلامی نسبت به تحولات جاری در افغانستان بود. در شرایطی که آینده افغانستان – با توجه به اختلافات داخلی میان گرایش‌های مختلف در طالبان و جهت‌گیری دولت‌های خارجی به وقایع جاری در این کشور- در هاله‌ای از ابهام قرار دارد، فرصت‌ها و تهدیدهای ناشی از تغییر در آرایش قوا در این کشور –که منافع جمهوری اسلامی را به طور مستقیم تحت‌الشعاع قرار می‌دهد- دستگاه دیپلماسی در ایران را مجبور کرد در عین آن‌که حوادث را از نزدیک دنبال می کند، از اظهار نظر مستقیم نسبت به آن‌چه در پنجشیر می‌گذرد اجتناب ورزد.

چرخش در موضعگیری

با این حال، با تغییر شرایط در میدان نبرد از یک شنبه شب (چهاردهم شهریور)، واکنش جمهوری اسلامی به حوادث پنجشیر دچار تغییر قابل ملاحظه ای شده است. طی درگیری های رخ داده در این شب فهیم دشتی، سخنگوی جبهه مقاومت ملی، و عبدالودود ذره، دستیار پیشین احمد شاه مسعود در پنجشیر کشته شدند. گفته می شود این عملیات کشتار با هدایت نیروی هوایی ارتش پاکستان و به وسیله پهبادهای این نیرو و به فاصله اندکی پس از سفر رئیس سازمان اطلاعات پاکستان به افغانستان انجام شده است. از سوی دیگر گزارش‌هایی درباره کشته شدن مولوی فصیح‌الدین از فرماندهان ارشد طالبان در پنجشیر مخابره شده است. همچنین در روز دوشنبه (پانزدهم شهریور) گروه طالبان مدعی در دست گرفتن کامل کنترل ولایت پنجشیر شده، هر چند نیروهای مقاومت علیه طالبان این ادعا را رد می‌کنند. ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی طالبان، هم با انتشار بیانیه‌ای مدعی شده که «پنجشیر اکنون در کنترل جنگجویان طالبان است و با این پیروزی، کشور ما به طور کامل از باتلاق جنگ خارج شده است». در همین حال تصاویری در شبکه‌های اجتماعی دست به دست می شود که نشان می‌دهد اعضای طالبان در مقابل ساختمان استانداری پنجشیر در بازارک ایستاده‌اند.

در این شرایط سخنگوی وزارت خارجه ج.ا.ایران با بیان اینکه اخباری که از منطقه پنجشیر در افغانستان می رسد اخبار نگران کننده است، ضمن محکومیت شدید حملات دیشب گفت: پنجشیر تنها راه حل سیاسی دارد و محاصره پنجشیر به هیچ وجه از نظر حقوق بین‌الملل و حقوق بشردوستانه قابل قبول نیست. او ضمن ابراز تاسف از شهادت رهبران افغانستان دخالت خارجی در این موضوع را در دست بررسی اعلام کرد.

به نظر می‌رسد گمانه زنی ها مبنی بر دخالت نیروهای خارجی در این عملیات از سویی و نفوذ فراتر از انتظار برخی کشورهای منطقه بر تصمیم گیری های طالبان و آینده افعانستان باعث شده که جمهوری اسلامی احتیاط پیشین را تا حدودی کنار گذاشته و صریح تر از قبل به این مسئله واکنش نشان دهد. در شرایطی که به گفته سابنا صدیقی در المانیتور، ظهور دوباره طالبان در افغانستان باعث نزدیکی کشورهای ایران و هند شده، نفوذ پاکستان و هدایت عملیات این گروه در افعانستان بر نگرانی ها افزوده است. از سوی دیگر حساسیت تاجیکستان به عنوان کشوری فارسی زبان نسبت به هجوم طالبان به پنجشیر عموما تاجیک نشین، حساسیت و مخاطرات جدی در مورد حوزه فرهنگی ایران را در دستگاه سیاست خارجی جمهوری اسلامی برانگیخته است.

در این شرایط و در حالی که به نظر می رسد داستان مقاومت در دره پنجشیر به آخرین فصل های خود نزدیک می شود، جمهوری اسلامی نسبت به این ماجرا با حساسیت بیشتری واکنش نشان می دهد. شاید در روزهای آتی اخبار دقیق تری از این ماجرا منتشر شود، اما آن چه مسجل است این است که با آن چه در پنجشیر به وقوع پیوست، رقابت های منطقه ای وارد مرحله جدیدتری خواهد شد.