این گیاه نجات بخش ایران در برابر کم آبی است

​به گزارش اقتصادنیوز به نقل از اطلاعات، با توجه به این که بیشتر از ۶۰ درصد سرزمین ایران در مناطق خشک و نیمه‌خشک قرار دارد که بخش عمده آن از نظر اقلیمی، مناسب کشت و توسعه کاکتوس می‌باشد، اقداماتی در این رابطه به صورت طرح‌های الگویی کاشت، توسعه و متعاقبا فرآوری در بعضی از استان‌های کشور از جمله استان یزد آغازشده است.

محمدعلی حاتمی، رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان یزد در گفتگو با روزنامه اطلاعات می‌گوید: در میان گونه‌های بسیار گسترده گیاهان سازگار با کم آبی، خانواده کاکتوس اپونتیا به دلیل توان تولید بالا در تأمین میوه، علوفه دام، مواد غذایی و مکمل‌ها، تولیدات بهداشتی و دارویی و همچنین تثبیت خاک و جلوگیری از فرسایش خاک در مناطق خشک و نیمه‌خشک و نقش مؤثر آن در مقابله با چالش تغییر اقلیم، از اهمیت زیادی برخوردار است. کاکتوس‌ها به عنوان علوفه خوش‌خوراک نیز کاربرد دارند.

وی با بیان این که کاکتوس‌ها گیاهانی نورپسند بوده و بیشتر آن‌ها در آفتاب کامل رشد خوبی دارند می‌افزاید: این گیاه به سبب انباشتن و ذخیره آب در ساقه و تنه‌های خود، نسبت به خشکی و گرما پایداری نشان می‌دهد. کاکتوس‌ها از گیاهان گوشتی و از رده دولپه‌ای‌های جداگلبرگ بوده و با تیره‌های دیگر دو لپه ای‌ها تفاوت کلی دارند، زیرا ساقه این گیاهان بسیار ضخیم است و از حالت استوانه‌ای خارج شده و برگ‌ها نیز شکل اصلی خود را از دست داده و به صورت خار و تیغ‌های کوچکی درآمده‌اند. 

کاکتوس‌ها در ابتدا تنها در شمال، جنوب و نواحی مرکزی آمریکا استقرار داشتند اما امروزه در بسیاری از مناطق گرم و خشک جهان توسط مردم به کار گرفته می‌شوند.

 کاکتوس طی فصول مرطوب، آب ذخیره کرده و آن را طی ماه‌های خشک به مصرف می‌رساند. بیشتر کاکتوس‌ها ریشه‌های عمیقی دارند و ساقه شبکه‌مانندشان به عنوان منبع ذخیره آب عمل می‌کند. ساقه آن‌ها توسط تیغ‌هایی محافظت می‌شود و برگ‌های خیلی کوچکی داشته یا اصلا برگ ندارد. 

این گیاهان با ذخیره آب و مواد غذایی بیشتر در بافت‌های خود، قابلیت بردباری و سازگاری زیادی داشته و در برابر خشکی و کم آبی بسیار مقاوم بوده و در صورت کشت در مراتع، علوفه خوش‌خوراک با عملکرد بالا تولید می‌کنند. 

 این گیاهان در سرتاسر کره زمین از بیابان‌های خشک آمریکا و آفریقا تا انتهای قاره آسیا به چشم می‌خورند و شکل جالب و گل‌های لطیف، فوق‌العاده زیبا و رنگین آنان بیش از حد دل‌انگیز و سحرآمیز بوده و نظر هر بیننده را به خود جلب می‌کند. 

جایگاه اصلی رویش این گونه‌ها کشورهای آرژانتین، برزیل، پرو، شیلی و بولیوی بوده و از همین نقاط به دیگر کشورهای جهان منتقل و پراکنده شده‌اند. کاکتوس‌ها در اندازه‌ها و شکل‌های گوناگون دیده می‌شوند، برخی بسیار کوتاهند، به طوری که در ماسه‌های بیابان پنهان می‌شوند و برخی آن‌قدر بلند هستند که ارتفاع آن‌ها به دو متر و ۷۵ سانتی‌متر هم می‌رسد.  در جنگل‌های برزیل، شماری از کاکتوس‌ها به صورت «اپی فیت» (هوازی) در تنه درختان زندگی می‌کنند. 

در پرتوی آفتاب

 رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان یزد می‌گوید: اندازه تابش نور و روشنایی در شکل ظاهری کاکتوس‌ها، رنگ گل، ساقه‌ها و شکل غنچه‌های گل اهمیت بسزایی دارد. عمده کاکتوس‌ها گیاهان روشنایی‌پسند هستند و در طبیعت نیز در بیابان‌ها و بخش‌های کناری کویرهای پرنور می‌رویند. 

کاکتوس‌ها در آفتاب، گل‌های فراوان با رنگ‌های تند تولید می‌کنند و با کاهش و کمبود پرتو  آفتاب، شمار گل‌ها کاهش یافته، پراکنده و بی‌رنگ می‌شوند. 

همچنین کمبود نور، موجب باریک شدن ساقه و شاخه‌های کاکتوس شده و در صورت ادامه کمبود نور و روشنایی، گیاه ضعیف و ناتوان می‌گردد. 

کاکتوس‌ها در عرض‌های جغرافیایی بالا  که شدت نور نسبتا کم است و در فصل زمستان به سبب کمبود نور، گل‌دهی ندارند و کم و بیش رشد آن‌ها متوقف می‌شود.

 پاره‌ای از گونه‌های کاکتوس نیز یافت می‌شوند که به نور کمتری نیاز دارند و با وجود رویش در پهنه‌هایی با تابش آفتاب مناسب تا اندازه‌ای سایه‌پسند هستند.

حاتمی می‌افزاید: بهترین روش استقرار کاکتوس آپونتیا برخلاف سایر کاکتوس ‌ها بسیار ساده و با استفاده از پدها (قطعات کوچک کاکتوس) است. پدهای موردنیاز برای تکثیر از بوته‌ای سرحال و سالم تهیه شده و در انتهای فصل رشد و با اعمال یک تنش ملایم خشکی، برداشت می‌شود، اندازه آن‌ها متوسط تا بزرگ می‌باشد. پدها پس از برداشت در سایه و محیط خشک به مدت دو هفته نگهداری می‌شوند و به منظور جلوگیری از پوسیده شدن، آن‌ها را ضدعفونی کرده و کشت می‌نمایند. 

 طی ۳۰ سال گذشته، مؤسسه الکاردا فائو در کشورهای خشک، حمایت از توسعه کشت آپونتیا را در دستور کار خود قرار داد، به‌طوری که سطح زیر کشت این گونه در کشور تونس به ۶۰۰ هزار هکتار رسیده است. وزارت جهاد کشاورزی نیز از سال ۱۴۰۰   آپونتیا را از رده گیاهان هدف کم‌آب‌خواه و دارویی به استان‌ها معرفی کرد. 

انواع آپونتیا

حاتمی با بیان این که در سال ۱۴۰۱ در استان فارس از طرف منابع طبیعی، برای توسعه در زمین‌های مرتعداری، دستورالعمل حمایتی ابلاغ شد می‌گوید:عمدتا کاکتوس‌های میوه‌ای به‌جز دراگون فروت، نیاز آبی بسیار کمی دارند. برای این‌گونه کاکتوس، سالیانه ۵۰۰ مترمکعب در هکتار در مدت ۷ ماه آب موردنیاز است، به طوری که یک استخر ذخیره ۱۰×۱۰ با ذخیره آب فصلی، نیاز آبی یک هکتار را در سال مرتفع می‌سازد. در مکزیک، سه میلیون هکتار از انواع اپونتیا با تنوع تولید  ۳۰۰ نوع ماده فرآوری‌شده شامل گل خشک، میوه خشک، پودر میوه، پودر برگ، روغن بذر عسل کاکتوس، ژل آرایشی و بهداشتی، مربا، آرد رژیمی، چرم، متانول و ... توسعه یافته است.

کاکتوس به دلیل عدم آفت یا بیماری خاص و عدم نیاز به سمپاشی شیمیایی و نیروی کارگری دائم ( یک نفر تا ۶ هکتار) هزینه‌های داشت بسیار پایینی دارد و با یک بار هزینه کشت، تا ۴۰ سال بهره برداری از آن میسر است. این محصول کم‌آب‌خواه برای دایر کردن اراضی مستهلک‌شده و از حیز انتفاع افتاده بر اثر خشکسالی‌های اخیر برای تولید علوفه توصیه می‌شود. با تراکم کشت چهار هزار نهال در هکتار، بعد از سال سوم عملکرد ۱۶ تن میوه را خواهیم داشت. 

 رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان یزد می‌افزاید: آپونتیا کمپرسا برای مناطق گرمسیر و معتدل به‌عنوان اولویت اول استان(برای تولید میوه یا علوفه)، آپونتیا انگلمانی برای مناطق سردسیر مقاوم تا منفی ۲۰ درجه (برای تولید میوه)، آپونتیا روبوستا کمی حساس‌تر(برای تولید میوه‌های درشت تا ۳۰۰ گرم) و آپونتیا فیکوس ایندیا در مناطق خشک ترجیحا بدون سرمای زمستانه(با هدف تولید علوفه) مناسب هستند. 

حاتمی با بیان این که تراکم کشت تا 40 هزار نهال در هکتار افزایش یافته می‌گوید: این محصول در سال‌های اولیه، نیاز آبی بیشتری دارد. از سال دوم با سه چین برداشت، سالانه متوسط تولید ۲۰۰ تن علوفه خواهیم داشت که از لحاظ پروتئین یک‌سوم یونجه، لیکن از نظر ویتامین‌های  Cو A  غنی‌تر است و به دلیل وجود ۹۰درصد آب در بافت خود، مصرف آب دام را کاهش می‌دهد. 

 راهکار پایدار در مواجهه با تغییرات اقلیمی

 حاتمی می‌گوید: پیش‌بینی واقع‌بینانه کاهش منابع آبی و محدودیت کمی و کیفی منابع در استان یزد، بر رویکرد تعریف الگوی کشت و جایگزینی مناسب برای کشت‌های تک‌محصولی تأکید دارد.  آپونتیا علاوه بر تولید چندمحصولی که بدان اشاره شد با نیاز آبی کمتر نسبت به سایر محصولات،شور شدن خاک‌های کشاورزی را به دلیل آبیاری با آب‌های شور به تعویق خواهد انداخت و تا رسیدن به شرایط بسیار نامطلوب برایمان زمان خواهد خرید، ضمنا به عنوان پوشش مستقر، از فرسایش خاک در دوره خشکسالی خواهد کاست. 

وی با بیان این که استان یزد برای ایجاد زیرساخت‌های تأمین نهاده سالم، اقدام به احداث باغ سازگاری ارقام مختلف و همچنین بزرگ‌ترین نهالستان شناسنامه‌دار به ظرفیت یک میلیون قطعه نهال برای توسعه ۲۵۰ هکتار احداث باغ آپونتیا از نوع کمپرسا کرده که در سال زراعی جدید، آماده عرضه است می‌افزاید: شروع کشت زراعی این محصول از حدود ۶ سال پیش در شهرستان یزد و مرکز تحقیقات کشاورزی در سطح کمتر از نیم هکتار با هدف تولید علوفه(رقم فیکوس ایندیکا) شروع شده، لیکن در مراحل بررسی و بومی‌سازی محصول، ارقام انگلمانی و کمپرسا در شهرستان‌های مروست و ابرکوه در سطح ۱۵ هکتار باغ باهدف تولید میوه توسعه یافته و به دلیل نیاز آبی بسیار کم، استمرار جایگزینی کشت تا سطح ۶۰۰ هکتار در طرح کشوری جهش تولید در دیمزارها در دستورکار معاونت بهبود تولیدات گیاهی این سازمان قرار گرفته است.

حاتمی در پایان تأکید می‌کند: سایر استان‌هایی که محدودیت منابع آبی چشمگیر دارند (فارس، اصفهان و..) نیز از این برنامه تبعیت خواهند داشت لیکن ظرفیت‌سازی در سطح تأمین ۲۵۰ هکتار نهال در سال جاری در انحصار استان یزد است. در حال حاضر فارس و یزد، پیشرو در تأمین نهاده شناسنامه‌دار می‌باشند، سایر استان‌ها متقاضی نهال مذکور برای احداث باغ هستند ولی اولویت با توسعه کشت یکدست در استان خودمان خواهد بود.