تحلیل شورای آتلانتیک؛ همتی ورق را برمی‌گرداند؟

به گزارش اقتصادنیوز اندیشکده شورای آتلانتیک در مطلبی باعنوان «همتی، اسب تیره انتخابات ریاست‌جمهوری ایران؟» به قلم علی دادپی، دانشیار مالی در کالج بازرگانی گوپتا در دانشگاه دالاس ایالت تگزاس، نوشت: همزمان با چالش های اقتصادی ایران، یک تکنوکرات برای ریاست جمهوری نامزد شده و بسیاری کنجکاوند که آیا عبدالناصر همتی، رئیس سابق بانک مرکزی ایران (CBI)، در چنین انتخاباتی شانس موفقیت دارد؟ عملکرد وی در مناظره‌ها، گفت‌وگوهای کلاب‌هاوس و حتی حضور همسرش سپیده شبستری در یک مصاحبه توجه مردم را به خود جلب کرد. 

کاندیدای پنهان

عبدالناصر همتی،  یک چهره سیاسی-اقتصادی میانه‌رو، فراتر از انتظار ظاهر شد و در کمال تعجب توانسته است بخشی از کسانی که قصد رأی دادن نداشتند را مجاب به مشارکت در انتخابات کرده است. بطوریکه بخشی از اصلاح‌طلبان در روزهای پایانی تلاش کرده‌اند تا با اقناع دیگر افراد به رأی دادن ورق انتخابات را برگردانند، انتخاباتی که اکثریت غریب به اتفاق کارشناسان و رسانه‌های داخل و خارج از ایران از زمان اعلام لیست کاندیداهای نهایی، مشارکت در آن را حداقلی و پیروز قطعی آن را ابراهیم رئیسی می‌انستند. هنوز هم احتمال چنین رویداد غیرمترقبه‌ای به اندازه یک واقعه نادر، اندک است، اما در صورت وقوع، ناظران را حیرت‌زده خواهد کرد.

 زمانی که همتی در 15 مه برای ثبت نام در وزارت کشور حاضر شد، نامزدی وی برای بسیاری تعجب آور بود. نام او حتی در لیست کاندیداهای اصلاح‌طلبان که پیش از اعلام لیست نامزدهای نهایی، جمع‌آوری شده بود نیز حضور نداشت، اما وی در میان ۶ کاندیدایی بود که شورای نگهبان همراه با ابراهیم رئیسی به عنوان لیست نامزدهای نهایی اعلام کرد.

حسین مرعشی، سخنگوی حزب کارگزاران سازندگی، (حزبی میانه‌رو شامل تکنوکرات‌های نزدیک به هاشمی رفسنجانی که در دهه ۹۰ تأسیس شد) بعدتر گفت همتی همان کاندیدای پنهانی بود که قبلاً گفته بودم. و احتمالاً یکی از دلایلی که با وجود حذف تمام چهره‌های برجسته اصلاح‌طلب و میانه‌رو، او فرصت حضور در رقابت را پیدا کرد، همین امر بوده است. او هنوز عضو کارگزاران سازندگی است.

مرد بلندپروازی که راه بالا رفتن را بلد است

وی قبلاً هرگونه جاه‌طلبی سیاسی را نادیده گرفته بود، اما سابقه وی نشان می دهد که یک مرد بلند پرواز است که مسیر بالا رفتن را بلد است.

در عکس های اوایل انقلاب، همتی جوان و خندان در کنار بنیانگذار جمهوری اسلامی آیت الله روح الله خمینی و رئیس جمهور پیشین علی اکبر هاشمی رفسنجانی حضور دارد. در طول جنگ هشت ساله ایران و عراق در دهه 1980 ، وی نظارت بر تبلیغات جنگ در صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران را عهده دار شد و در سال 1989 رئیس بخش خبر شد. بعداً وی به عنوان معاون رئیس صداوسیما در امور سیاسی زیر نظر محمد هاشمی برادر رفسنجانی  از 1989 تا 1994 خدمت کرد.

 همتی، فارغ التحصیل دانشگاه تهران ، به یکی از مقاماتی تبدیل شد که مدرک کارشناسی ارشد خود را هنگام کار دریافت کردند. وی در سال 1987 کارشناسی ارشد خود را در رشته اقتصاد و دکترای خود را نیز در همین رشته در سال 1993 از دانشگاه تهران دریافت کرد.

همتی بعداً از سال 1994 تا 2006 رئیس بیمه مرکزی شد. پس از آن وی از 2006 تا 2013 مدیر اجرایی بانک سینا و سرانجام از سال 2013 تا 2018 رئیس بانک ملی شد.. سپس، در ژوئن 2018، همتی به عنوان سفیر ایران در چین انتخاب شد، اما یک ماه بعد فوراً به کشور احضار شد تا اداره بانک مرکزی ایران را در اوج بحران ارزی و فشار اقتصادی بدست بگیرد.

چند هفته قبل، در ماه مه 2018 ، دونالد ترامپ ، رئیس جمهور آمریکا ، از برنامه جامع اقدام مشترک خارج شد و کانال های تجارت بین المللی با ایران را بست. در پاسخ ، روحانی گفت که ایران در برابر فشار خم نخواهد شد. وی همتی را برای اداره بانک مرکزی انتخاب کرد، تا حدی به این دلیل که ارتباطات بین‌المللی و پیوندهایی با بسیاری از موسسات مالی در آسیا داشت.

اعمال مجدد تحریم‌های آمریکا عمق آسیب پذیری اقتصاد ایران را آشکار کرد. سال‌ها تحریم خارجی، سوء مدیریت اقتصادی و به تأخیر انداختن اصلاحات ضروری، باعث رشد فساد شده و بسیاری از بانک های ایرانی به ورشکستگی نزدیک کرده است.  هنگامی که تندروها از پذیرش مقررات بانکی که توسط ناظر جهانی تأمین مالی ضد تروریسم، گروه ویژه اقدام مالی (FATF) اجتناب کردند، چالش های بخش بانکی به میزان قابل توجهی افزایش یافت. علاوه بر این، ریال ایران با کاهش فزاینده درآمد نفتی یک دوره سقوط آزاد را آغاز و روزانه رکوردهای جدید ثبت می‌کرد. در چنین شرایطی بود که انتظار می رفت که فرماندار جدید بانک مرکزی به همه بحران‌های متعدد  در حال رسیدگی رسیدگی کند.

مدیریت زیرکانه در بانک مرکزی

همتی ثابت کرد که یک بانکدار زیرک است ، ضمن اینکه وفادار به خط سیاسی رسمی نظام است ، رویکرد بازار را ترویج می کند و اولین اقدام او در بانک مرکزی ایجاد ثبات در یک بازار ارز شدیداً ملتهب بود.

هنوز گیج کننده است که چرا دولت روحانی تصمیم گرفت نرخ ارز رسمی را روی نرخ ۴۲۰۰ تومانی ثابت کردو ذخایر خود را در یک سیستم توزیع کنترل شده توسط دولت قفل کرد. این تصمیم قدرت مانور بانک مرکزی برای شکل‌دهی یک بازار  واحد ارزی را از بین می‌برد. قبل از بهار سال 2019 ، ایران دارای چهار نرخ ارز مختلف در بازارهای خرد در شهرهای مختلف و آن سوی مرزهای عراق و افغانستان بود.

* بازار ارز

همتی موفق شد منابع جدیدی برای ارز خارجی پیدا کند، درحالی‌که تقاضای داخلی برای آن سیری ناپذیر بود،  وی از سیستم یکپارچه مبادله ایران به عنوان بازاری استفاده کرد که صادرکنندگان ایرانی می توانند درآمد ارزی خود را به فروش برسانند.

با این حال ، صادرکنندگان ایرانی رویکرد اولیه بانک مرکزی را ناامیدکننده دانستند و حاضر به فروش ارزهای سخت درآمد خود با نرخ های از پیش تعیین شده نبودند. در نتیجه ، از آوریل 2018 تا مارس 2019 ، آنها فقط 8 میلیارد دلار از کل درآمد ارزی 40 میلیارد دلاری ناشی از صادرات را با خود به خانه آوردند. تنها پس از آنکه بانک مرکزی نرخی نزدیک به نرخ ارز بازار آزاد را پذیرفت و برخی صادر کنندگان را تحت پیگرد قانونی قرار داد ، همکاری کردند.

*ادغام بانک‌های نظامی

همتی در برخورد با بانک های نظامی ورشکسته از همین تاکتیک‌ها استفاده کرد. وی با اجتناب از تبلیغ و سر و صدا و دقیقاً با پیروی از خط رسمی، پنج بانک را که همه وابسته به دستگاه‌های امنیتی بودند، در قدیمی ترین بانک ایران، بانک سپه ادغام کرد. ترازنامه آن‌ها دارایی‌های سمی زیادی را شامل می‌شد که نمی‌توانستند آن را در بازارها تصفیه کنند. با پیشی گرفتن بدهی‌های آن‌ها از دارایی‌هایشان، نگرانی هزاران صاحب‌سپرده از بر باد رفتن پس اندازهایشان را برانگیختند. ادغام بانک‌ها در لبه پرداخت بدهی با یک بانک اصلی، یک راه حل اقتصادی آشکار بود. از آنجا که سهامداران اصلی آن‌ها، دولت و سازمان‌های نظامی بودند، این ادغام مستلزم به اشتراک گذاری اطلاعات و اهداف نبود. هیچ کس بحث نکرد و سوال نکرد که چرا بانک‌های نظامی که در کمتر از یک دهه شکل گرفته اند، دیگر وجود ندارند. بنابراین ، هزینه سیاسی برای دستگاه حاکم به حداقل رسید.

تردیدی وجود ندارد که همتی یکی از کارگزارن حکومت و عضوی از تشکیلات سیاسی جمهوری اسلامی نزدیک به مرکزگرایان و یا محافظه کاران میانه‌رو است. با این حال ، او یکی از معدود انقلابیون جوان است که درس‌هایی را از تجربه خود آموخته است. او با مخالفت‌های درون تشکیلات سیاسی مقابله نمی کند بلکه در عوض درخواست صندلی برای نشستن پای میز (تعامل) می‌کند.

*FATF

رویکرد همتی برای اجرای مقررات FATF نمونه ای از این موارد است. بانک های ایرانی برای مقابله با انزوای فزاینده خود به FATF نیاز داشتند. در فوریه سال 2020 ، FATF ایران را به دلیل عدم رعایت موازین ضد تروریسم پذیرفته شده در سطح بین‌المللی در لیست سیاه خود قرار داد. همتی به جای هجمه علیه تندروها ، خواستار اضافه کردن بانک مرکزی به روند تصویب و جزئیات سیاست‌های FATF و مبارزه با تروریسم مالی شد. با این حال ، هنگامی که مجمع تشخیص مصلحت نظام (یک نهاد مشورتی که اختلافات بین شورای نگهبان و مجلس را مدیریت می کند) در تصویب مقررات FATF موفق نشد، او علناً ادعا کرد که رد مقررات FATF تاثیری در بازار ارز ایران ندارد.

هرچند وی بعداً در جریان گفتگویی در طول مبارزات انتخاباتی گفت بانک مرکزی موفق شد دلار را از مرز ۲۰ هزار تومان تا ۱۰ الی۱۲ هزار تومان کاهش دهد و آن را برای مدتی مدیریت کند، اما چند عامل از جمله رد لوایح FATF، افزایش آثار تحریمی، کاهش قیمت نفت و درآمد نفتی، تحریم‌هایی که بعدتر کل بانک‌ها و موسسات مالی ایران را در بر گرفت و عدم بازگرداندن ارز صادراتی باعث رشد دوباره نرخ دلار به بالای ۲۰ هزار تومان شد. سپس در مناظرات زاکانی یکی از تندروهایی که بعدتر به نفع رئیسی کنار کشید، درباره تناقض گفته‌های همتی مبنی بر تأثیر رد FATF بر نرخ ارز به وی تذکر داد،  اما همتی گفت در آن زمان مسئول کنترل بازار ارز بوده و نمی‌توانسته اعلام کند «به همت آقای جلیل و رضایی و دوستان‌شان وارد لیست سیاه شده‌ایم» و و از این پس نقل و انتقال پول با مشکلات مضاعف همراه است، چراکه سیگنال روانی به بازار می‌داد و مردم از بالا رفتن نرخ ارز متضرر می‌شوند.

*حمله سایبری به نظرسنجی ها؟

از زمان آغاز مبارزات انتخاباتی ، عملکرد همتی در سه مناظره مورد توجه قرار گرفته است. در اغلب نظرسنجی های انجام شده توسط رسانه های معتدل و اصلاح طلب ، همتی از ابراهیم رئیسی رئیس قوه قضائیه و برنده مورد انتظار انتخابات، پیش است. با این حال ، به گزارش تجارت نیوز ، چند ساعت پس از اولین مناظره ، رئیسی دوباره نامزد شماره یک شد.

یکی از رسانه ها علت این عدم تغییر را حملات سایبری و دستکاری در نظرسنجی دانست. سایت خبری عصر ایران درباره نظرسنجی خود که رئیسی برنده مناظره انتخاب شده بود نوشت: «در دو ساعت اول بعد از انتشار نظرسنجی، رتبه اول با بین ۵۵ الی ۶۰ درصد آرا عبدالناصر همتی بود. با این حال ناگهان با حمله سایبری ها مواجه شدیم و بر خلاف روال متعارف رشد آرا در نظرسنجی ها، ناگهان تعداد آرا به ۳ و سپس ۴ برابر رسید و آرای رئیسی از ۶۵ درصد گذشت و آرای همتی به ۲۰ درصد کاهش یافت (و این روند ادامه دارد). چند روز قبل نیز اتفاق مشابهی برایمان افتاده بود.»

در همان زمان  در سایت ایسنا همتی اول و رئیسی دوم بود. در سایت خبرآنلاین نیز همتی با حدود ۶۴ درصد آرا اول و رئیسی با ۲۳ درصد آرا در جاگاه دوم قرار داشت.

همتی تنها مورد توجه نیست. همسر او ، سپیده شبستری ، در اوایل ماه ژوئن مصاحبه تلویزیونی دولتی را از طرف وی انجام داد. جالب اینجاست که او نه چادری که همسران روسای جمهور قبلی به طور سنتی از آن استفاده می کردند ، بلکه روسری سر کرده بود. شبستری سپس به کانون توجه در بحث رسانه های اجتماعی فارسی زبان تبدیل شد.

در 9 ژوئن ، همتی با بیان اینکه به طور بالقوه مایل است در صورت انتخاب با رئیس جمهور ایالات متحده ، جو بایدن ملاقات کند ، کار را یک قدم جلوتر برد. وی افزود: "البته آمریکا نیاز به ارسال سیگنال های بهتر و قوی تری دارد."

 بسیاری از نخبگان سیاسی و اعضای جامعه مالی در ایران رفتار همتی با بانک های نظامی و FATF را از دلایل خود برای حمایت از وی برای ریاست جمهوری بعدی می دانند. آنها معتقدند که همتی می تواند با ترکیبی از سیاست های پشت درهای بسته و سیاست های مبتنی بر بازار ، به چالش های اقتصادی ایران بپردازد ، بنابراین ، هزینه سیاسی برای رژیم را به حداقل می‌رساند. در نتیجه ، برخی از اصلاح طلبان رفته رفته به حمایت از ایده رئیس جمهوری همتی برخاستند.

 ایرانی‌ها می‌توانند دنیا و حتی خودشان را غافلگیر کنند

با این حال، ایرانیان از خیلی روندها خسته شده اند و نسبت به انتخابات امسال بی تفاوت شده‌اند. در چنین فضای راکدی و در حالی که خود اصلاح‌طلبان هم به اجماع کامل نرسیده‌اندشاید بیش از حد خوشبینانه باشد که تصور کنیم پایگاه اجتماعی به شدت تضعیف شده اصلاح‌طلبان بتواند مانند گذشته طبقه متوسط را پشت کاندیدای مورد نظر خود بسیج کند، آن هم کاندیدایی چون همتی که شهرتش به عنوان رئیس بانک مرکزی ممکن است بیشتر تبلیغ منفی باشد تا مثبت، اما ایرانی‌ها قبلا هم نشان داده‌اند که می‌توانند رهبران ایران و دنیا و حتی خودشان را غافلگیر کنند.