مردانِ دولت رئیسی از «هاروارد ایران» می‌آیند

به گزارش اقتصادنیوز، در شرایطی که ابراهیم رئیسی از کابینه و تیم اجرایی خود رونمایی کرده است، حضور چشمگیر فارغ التحصیلان دانشگاه امام صادق در مناصب مختلف توجه بسیاری را به خود چلب کرده است. به همین بهانه نشریه فارین پالیسی با انتشار یادداشتی با عنوان «هاروارد تهران دولت جدید ایران را تصرف کرد» ضمن گریز به تاریخچه و حضور فارغ‌التحصیلان این دانشگاه در دولت‌های مختلف، به بررسی وضعیت دولت جدید در ایران در نسبت با «امام‌صادقی‌ها» پرداخته است.

پا در جای پای هاروارد تهران

پردیس دانشگاه امام صادق (ع) که در منطقه‌ای شیک در شمال [غربی] تهران واقع شده، یکی از نمونه‌های چشمگیر معماری مدرن پایتخت است. این پردیس که در ابتدا برای استقرار شعبه‌ای از مرکز مطالعات مدیریت دانشگاه هاروارد در ایران طراحی شده بود، و به عنوان محلی برای آموزش پیشرفته اقتصاد در ایران و تربیت مدیران بر اساس آخرین متدهای علمی و اقتصادی در نظر گرفته شده بود.

اگر چه انقلاب اسلامی در سال 1979 مسیر این برنامه‌ها را تغییر داد، اما این دانشگاه هم‌چنان به عنوان محلی برای پرورش و آموزش نخبگان سیاسی در ایران عمل می‌کند.

ایجاد شبکه‌های عمیق در قدرت

دانشگاه امام صادق (ع) که در سال 1982 تأسیس شد و به عنوان اولین دانشگاهی در ایران تلقی می‌شود که پس از انقلاب فرهنگی –که منجر به تعطیلی تمام دانشگاه‌ها شد تا دانشگاه‌ها را از باقی‌مانده عناصر رژیم پیشین پاکسازی کند- افتتاح شد. در این زمان دانشگاه به آموزش سیاستمداران و حقوقدانان بر اساس موازین اسلامی و با تمرکز بر رشته‌های الهیات، علوم‌سیاسی و حقوق اختصاص یافت. بعدها رشته‌های ارتباطات، مدیریت و اقتصاد هم اضافه شد. تأمین مالی فعالیت‌های دانشگاه از طریق مجاری مختلفی از جمله کارخانه‌هایی که با کمک خیرین ثروتمند تأسیس شده [هم‌چون کارخانه جامعه] و نیز کمک‌های بنیادهای مذهبی هم‌چون آستان قدس رضوی انجام می‌شود.

شبکه‌های فوق‌العاده عمیقی که در این دانشگاه ایجاد شده، از دیرباز به مثابه کلیدی برای درک مراتب بالای سیاست در ایران بوده است. بسیاری از فارغ‌التحصیلان این دانشگاه در ایران با ایدئولوژی‌های مختلفی صاحب مناصبی در نظام شده‌اند. اما با وجود نفوذ دائمی آن‌ها در قدرت و آگاهی عموم از این مسئله، حضور و نفوذ آن‌ها هرگز به اندازه کنونی که ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور محافظه‌کار ایران بر سر کار است، نبوده است.

سنجش سخت‌گیرانه

اخذ پذیرش از دانشگاه امام صادق(ع) کار آسانی نیست. داوطلبان طی آزمون ورودی عمومی [سراسری] و هم‌چنین در آزمون اختصاصی سختگیرانه‌ای که طی آن بر اساس گرایش‌ها و اعتقادات سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و مذهبی مصاحبه می‌شوند، مورد سنجش قرار می‌گیرند. داوطلبین هم‌چنین مورد بررسی قرار می‌گیرند تا وفاداری‌شان به ایدئولوژی نظام اسلامی اثبات شود.

در این میان باور و التزام به امورمذهبی، تنها معیار تعیین‌کننده نیست. دانشگاه به دنبال با استعدادترین و باهوش‌ترین جوانان است -البته تا زمانی که آن‌ها مایل به خدمت به کشور بر اساس قانون اساسی کنونی باشند.

بازتاب گرایش‌های مختلف سیاسی

در میان دانشجویان و فارغ‌التحصیلان، همواره تعداد قابل توجهی از اصلاح‌طلبان نیز وجود داشته است. برای مثال، عبدالله رمضا‌ن‌زاده ، سخنگوی دولت اصلاح‌طلب محمد خاتمی و مصطفی کواکبیان، نماینده اصلاح‌طلب سابق از جمله دانش‌آموختگان این دانشگاه هستند. این تنوع پیش از این در این دانشگاه -که در آن تعداد زیادی از اصلاح‌طلبان و حتی چهره‌های مخالف موقعیت‌های برجسته‌ای داشتند- بازتاب بیش‌تری داشت. با این حال سیاست دانشگاه به طور سنتی ضمن استقبال از دیدگاه‌های مختلف سیاسی، در جهت برای آماده‌سازی مدیران آینده برای نظام اسلامی بوده است.

محسن، فارغ‌التحصیل دانشگاه امام صادق (ع) -که به دلیل این‌که در حال حاضر در دولت ایران خدمت می کند مایل به فاش نشدن نامش نیست- تأکید می‌کند که دانشجویان هنوز دیدگاه های نسبتا متفاوتی دارند. به گفته او: «زمانی که از بیرون نگاه می‌کنید، تنها فارغ‌التحصیلان محافظه‌کار و انقلابی امام صادق (ع) را مشاهده می‌کنید که گرایشات خاصی دارند و البته که در اکثریت هستند. اما فارغ‌التحصیلان زیادی نیز هستند که نسبت به شرایط کنونی انتقاد دارند و اساسا محافظه‌کار به حساب نمی‌آیند».

با این وجود، از اواخر دهه 2000 فضای دانشگاه به وضوح برای تنگ‌تر شده و دیدگاه‌های غیر متعارف در دانشگاه با محدودیت بیش‌تری مواجه است. عده‌ای از اساتید مجرب بازنشسته و جای خود را به اساتید ناشناخته‌تری دادند که بسیاری شان فارغ‌التحصیلان برجسته همان دانشگاه بودند.

دانشگاه برتر کشور

حسین، فارغ‌التحصیل دانشکده حقوق دانشگاه امام صادق -که به شرط ناشناس ماندن صحبت کرده- از این تغییرات ابراز تاسف می‌کند. او گفت: «این دانشگاه درخشان‌ترین سال‌های خود را در سال‌های بعد از 1995 تجربه کرد، چرا که در ان سال‌ها از شایسته‌ترین اساتید دانشگاه‌های برجسته سراسر کشور برای تدریس دعوت می‌کرد. اساتید دارای مدارج علمی بالایی بودند و دانشجویان هم از نظر مذهبی و ایدئولوژیک تحت فشار کم‌تری قرار داشتند. حتی‌می‌توان ادعا کرد که در آن زمان امام صادق برترین دانشگاه ایران بود».

اما با گذشت زمان، دانشگاه دروس حوزوی را نیز در برنامه درسی دانشگاهی گنجاند. امروزه تقریباً نام تمام رشته‌های این  دانشگاه با عنوان «معارف اسلامی» آغاز شروع می‌شوند -به عنوان مثال، معارف اسلامی و حقوق یا معارف اسلامی  و اقتصاد. برای گرفتن مدرک کارشناسی، دانشجویان باید علاوه بر مطالعه سایر زبان‌های خارجی -مانند انگلیسی و یا فرانسه- باید دوره های زبان عربی و آشنایی با اسلام را نیز بگذرانند.

هویت جمعی شبکه‌ای

با وجود این تغییرات، در طی این سال‌ها هویت جمعی ثابت مانده که توسط دانشگاه و شبکه‌های عمیقی که دانشجویان را با فارغ‌التحصیلان دانشگاه در سراسر نهاد سیاسی پیوند می‌دهد، تحکیم می‌شود. رفاقت و آشنایی‌هایی که افراد در دانشگاه به دست می‌آورند، برای آینده شغلی‌شان مهم‌تر از باورهای ایدئولوژیک‌شان است.

به گقته محسن: «هرجا فرصت شغلی وجود داشته باشد، فارغ‌التحصیلان امام صادق از یکدیگر حمایت می‌کنند و دوستان دانشگاهی شان را دعوت می‌کنند تا مشاغل را تصاحب کنند -هر چند که ممکن است تا حدی دچار اختلاف‌نظر و دیدگاه هم باشند».

محبوب امام‌صادقی‌ها

یکی از مسیرهای مورد علاقه فارغ‌التحصیلان امام صادق (ع) برای ورود به جایگاه‌ها و مناصب، حضور در برنامه‌های صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران است. امام صادقی‌ها –عنوانی که اغلب برای آن‌ها استفاده می‌شود- عموما پیش از این که راه خود را برای حضور در دستگاه‌های اجرایی‌تر سیاستگذاری فرهنگی پیدا کنند، ابتدا بخش‌های خبر موثر را در میان خود دست به دست می کنند (در میان آن‌ها اخیرا پیمان جبلی با حکم رهبری به عنوان رئیس سازمان صدا و سیما منصوب شده است).

البته حضور آن‌ها در این مناصب بی حرف و حدیث هم نبوده است. برخی از بحث‌برانگیزترین تصمیمات در سال‌های اخیر را می‌توان منتسب به فارغ‌التحصیلان امام صادق (ع) کرد. از جمله اخراج مجری محبوب یکی از برنامه‌های ورزشی پس از کنایه‌‌های او به تندروها، انتصاب برخی امام‌صادقی‌ها به مقامات قضایی و هم‌چنین حضور جنجالی یکی از آن‌ها  در برنامه ناخوشایندی که کپی برنامه استعداد آمریکا (America’s Got Talent) بود و مورد استقبال عمومی هم قرار داشت.

ثمره کمپین همه‌جانبه

با پیروزی محمود احمدی‌نژاد در انتخابات ریاست جمهوری در سال 2005، امام‌صادقی‌ها وارد دستگاه دولتی ایران شدند که حسین بیش‌تر آن را به «کمپین همه‌جانبه و سازماندهی شده دانشجویان امام صادق در سراسر کشور» نسبت می‌دهد. بدین ترتیب، دولت جدید آغوش خود را برای فارغ‌التحصیلان این دانشگاه باز کرد و آن‌ها را صاحب پست‌های کلیدی در سطوح مختلف کرد؛ از جمله سعید جلیلی که به مقام دبیر شورای عالی امنیت ملی و مذاکره کننده اصلی هسته‌ای دولت احمدی‌نژاد منصوب شد.

در دوران احمدی‌نژاد، فارغ‌التحصیلان امام صادق بیش از هر زمان دیگری موفق به اشغال مناصب دولتی شدند –هر چند حسین اصرار دارد که دولت احمدی نژاد کمک کرد «فارغ‌التحصیلان امام صادق نه تنها به خاطر تحصیل در آن دانشگاه، بلکه به دلیل شایستگی‌ها و مدارج علمی‌شان» برکشیده شوند.

افول موقت

با این حال به محض این‌که در سال 2013 حسن روحانی به قدرت رسید، دولت او  به طور فعالانه در پی جذب فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های خارجی و تکنوکرات‌های غیرایدئولوژیک بود. اما این بدان معنا نبود که او فارغ‌التحصیلان امام صادق نادیده گرفته شدند. به عنوان مثال، حسام‌الدین آشنا، استاد ارتباطات امام صادق به عنوان دستیار شخصی روحانی معرفی شد -اگرچه در نهایت به دلیل افشاگری‌های محمدجواد ظریف طی یک مصاحبه لو رفته که در آن از مقامات نظامی به دلیل دخالت در سیاست انتقاد کرده بود، مجبور به کناره‌گیری شد.

کابینه انقلابی؛ بازتسخیر امام‌صادقی‌ها

رئیسی، که پیروزی‌اش در انتخابات 2021 ریاست‌جمهوری تا حد زیادی مدیون فضای کم‌تر رقابتی انتخابات بود، بارها گفته که وزیران و مقامات خود را از میان افرادی که به نظر می رسد به اندازه کافی «انقلابی» هستند، انتخاب خواهد کرد. در عمل، کابینه نشان می‌دهد که او تا حد زیادی کار را به دانشگاه امام صادق سپرده است.

دو وزیر جوان در دولت رئیسی -احسان خاندوزی، وزیر دارایی و امور اقتصادی و حجت‌الله عبدالملکی، وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی- فارغ‌التحصیلان جوان امام صادق هستند. هر دو قبل از تصفیه ایدئولوژیک دانشگاه در دهه 2000 فارغ‌التحصیل شدند، اگرچه عبدالمالکی دارای دیدگاه‌های جزمی خاص خود است. رئیسی همچنین میثم لطیفی، یکی از اعضای هیئت علمی امام صادق را به عنوان رئیس سازمان امور اداری و استخدامی منصوب کرده است. انتظار می‌رود لطیفی فارغ‌التحصیلان بیش‌تری از امام صادق را استخدام کند تا زیر نظر او خدمت کنند.

از میان بسیاری از معتمدین رئیسی، غلامحسین اسماعیلی، فارغ التحصیل امام صادق به عنوان رئیس دفتر او منصوب شده است. اسماعیلی پیش از این سخنگوی قوه قضائیه در دوران ریاست رئیسی بر این قوه بود.(البته اسماعیلی رئیس دانشکده حقوق این دانشگاه بوده علاوه بر این، محمد حسینی، فارغ‌التحصیل امام صادق که قبلاً وزیر فرهنگ احمدی‌نژاد بود، اکنون معاون رئیس‌جمهور در امور مجلس است. علی باقری کنی دیگر فارغ التحصیل امام صادق است، که از اعضای سابق تیم مذاکره کننده هسته‌ای جلیلی در دولت احمدی نژاد بوده و به عنوان معاون ارشد وزیر امور خارجه دولت رئیسی –و بدین ترتیب مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای دولت- منصوب شده است. باقری، که دارای دکترای اقتصاد از امام صادق است، نظرات  بسیار نزدیکی به دیدگاه‌های سعید جلیلی در مورد توافق هسته‌ای بیان کرده است.

حد نفوذ در عملکرد دولت

اگرچه نمی‌توان نفوذ فارغ‌التحصیلان امام صادق در دولت رئیسی را انکار کرد، اما هرگونه موفقیت یا شکست در مذاکرات هسته‌ای و یا سایر وعده‌های انتخاباتی رئیسی به عوامل دیگری هم بستگی دارد، زیرا نهادهای قدرتمند موازی نقش مهمی در فرایندهای تصمیم‌گیری ایفا می کنند.

به گفته حسین، «فارغ‌التحصیلان امام صادق دارای امتیاز تعامل سازنده با سپاه پاسداران و دفتر رهبر انقلاب هستند. با این حال، برخی از فارغ‌التحصیلان جوان امام صادق که اکنون به دولت پیوسته‌اند ، به رغم شایستگی‌های علمی، به هیچ وجه محافظه‌کار نیستند. بلکه آن‌ها انقلابیون رادیکالی هستند که به هیچ وجه از اعتقادات خود عقب‌نشینی نمی‌کنند، و این ممکن است در مواردی دولت رئیسی را با چالش روبرو سازد».

تجربه موفق

در این میان، گزارش افزایش تعداد فارغ التحصیلان امام صادق در دولت حساسیت‌هایی را هم برانگیخته و برخی از امتیاز و ترجیح ناعادلانه‌ای که به امام‌صادقی ها روا داشته شد انتقاد کردند و برخی دیگر با تمسخر از انتخاب نکردن امام صادق (ع) به عنوان دانشگاه خود ابراز تاسف کردند، زیرا بعداً حضور آن‌ها را در دولت تضمین می‌کرد.

با این حال، محافظه‌کاران ایران حق دارند از دانشگاه امام صادق (ع) به عنوان یک تجربه موفق در کشور یاد کنند. اگر هدف دانشگاه پرورش کادرهایی از صاحبان مناصب و مدیران اداری بود که امور دولتی را اداره می‌کردند، بدون شک این تجربه‌ای موفقیت‌آمیز بوده است.