هم‌صدایی تهران و مسکو در قاره سیاه؛ چگونه ایران می‌تواند با حمایت روسیه نفوذش در آفریقا را برجسته کند؟

به گزارش اقتصادنیوز، وبگاه The Cradle با انتشار یادداشتی مدعی شد: علی الشریف،  وزیر امور خارجه سودان در تاریخ ۱۲ فوریه اعلام کرد که این کشور موافقت کرده تا روسیه پایگاه دریایی در سواحل دریای سرخ ایجاد کند؛ رخدادی که به مسکو فرصت می‌دهد تا پس از دست دادن پایگاه‌هایش در سوریه به دنبال برکناری بشار اسد رئیس‌جمهور پیشین سوریه در دسامبر، پایگاه‌های استراتژیک جایگزین را در اختیار داشته باشد.

هم‌صدایی روسیه و ایران در قاره سیاه

این تحول با موفقیت‌های سریع میدانی نیروهای مسلح سودان (SAF) همزمانی دارد؛ تحولاتی که شامل تصرف مرکز خرطوم و شهر استراتژیک ام راوبه می‌شود، همچنین در شرایط کنونی شاهد هم‌صدایی نیروهای مسلح سودان در جنگ داخلی با نیروهای پشتیبانی سریع (RSF) تحت حمایت امارات متحده عربی هستیم.

تا اوایل ۲۰۲۴، روس‌ها عمدتاً از نیروهای پشتیبانی حمایت می‌کردند، اما به ادعای ناظران، تغییر مواضع موجب شده تا روسیه به ایران نزدیک‌تر شود؛ کشوری که از حامیان قوی نیروهای مسلح سودان است. رویکرد اخیر روسیه نه تنها همکاری نیروهای مسلح سودان با اوکراین را کاهش داده، بلکه در راستای منافع روسیه در ایجاد پایگاه دریایی در بندر سودان تبیین شده است.

تاثیر پیشروی‌های گسترده نیروهای مسلح سودان تنها در این کشور احساس نمی‌شود، بلکه در سراسر آسیای غربی که به‌شدت درگیر جنگ نیابتی است، تاثیرگذار است. نیروهای پشتیبانی سریع از حمایت‌های کشورهایی چون امارات، ارتش ملی لیبی، چاد و تا پیش از این روسیه و کنیا برخوردار است. در مقابل، ارتش سودان از حمایت مصر، اریتره، عربستان سعودی، اوکراین، ترکیه، ایران و حالا روسیه بهره‌مند می‌شود. این ائتلاف‌ها گاهی متغیر بوده‌اند و وفاداری‌ها به‌دلیل منافع مختلف از جمله ذخایر طلا و معاملات تسلیحاتی به سرعت تغییر کرده است.

با این حال، پیشروی مستمر ارتش سودان بر ژئوپلتیک این کشور تاثیرگذارخواهد بود. سودان به دلیل موقعیت استراتژیک سواحل دریای سرخ که در میانه راه بین اسرائیل و یمن قرار دارد، می‌تواند نقطه‌ای کلیدی برای محور مقاومت قلمداد شود. این امر قادر است روابط اسرائیل-سودان را که در چارچوب توافق‌های ابراهیم در سال ۲۰۲۰ بازتعریف شده، به خطر اندازد. هم زمان نفوذ ایران در سودان به میزان حمایت یا تضعیف ارتش این کشور توسط کشورهای غربی و متحدانش منوط شده است.

فراز و فرود روابط خارطوم با تهران

به ادعای این وبگاه، سودان از زمان استقلال خود در سال ۱۹۵۶، تقریباً هر ساله با جنگ داخلی مواجه بوده است. در سال ۱۹۸۹، عمر البشیر، نخست‌وزیر وقت، صادق المهدی را برکنار کرد و سودان را به سمت هم‌صدایی با ایران سوق داد؛ کشوری که در ازای دسترسی به بندر سودان در دریای سرخ، کمک‌های نظامی‌اش را در اختیار این بازیگر قرار داد.

با این حال، روابط بین دو کشور به تدریج به دلیل هم‌پیمانی سودان با عربستان سعودی و شکاف فزاینده میان ریاض و تهران در سال‌های اخیر دچار تغییر شد. از سال ۲۰۱۴، سودان مراکز فرهنگی ایران را بست و دیپلمات‌های ایرانی را اخراج کرد. در سال ۲۰۱۵، سودان نیروهای پشتیبانی سریع را به یمن فرستاد تا از ائتلاف سعودی حمایت کند.

در سال ۲۰۱۶، سودان به همراه دیگر کشورهای عربی روابط خود را با ایران قطع کرد. در همان بازه زمانی، سودان عادی‌ سازی روابط با اسرائیل را کلید زد. در سال ۲۰۱۹، با افزایش هزینه‌های زندگی، اعتراضاتی در سودان رخ داد و در آوریل همان سال، ارتش سودان که شامل نیروهایی از ارتش ملی و پشتیبانی سریع می شود، دولت را سرنگون کرد. در آوریل ۲۰۲۳، درگیری‌ها میان این دو گروه به اوج خود رسید و نیروهای پشتیبانی سریع کنترل فرودگاه خرطوم، کاخ ریاست‌جمهوری و چندین پایگاه نظامی کلیدی را در دست گرفت. با وجود این تحولات، سودان همچنان به روند عادی‌سازی روابط با اسرائیل ادامه داد.

از جنگ داخلی تا رویارویی نیابتی

با ادامه جنگ در سودان، قدرت‌های خارجی با لحاظ کردن منافع استراتژیک خود به میدان آمدند. به‌عنوان مثال، امارات متحده عربی از نیروهای پشتیبانی سریع (RSF) حمایت کرد، زیرا این نیروها در گذشته در مقابله با یمن با ابوظبی همکاری داشته و در ازای طلا از مناطق تحت کنترل خود برای امارات، تسلیحات به دست می‌آوردند.

مقادیر زیادی طلا از این مناطق در غرب سودان استخراج و به خارج صادر می‌شد، که به تأمین مالی عملیات نیروهای پشتیبانی سریع کمک می‌کرد. در ابتدا، امارات این اتحاد را مخفی نگه داشت و امیدوار بود که بتواند بندری جدید در کنار دریای سرخ در مناطق تحت کنترل نیروهای مسلح سودان (SAF) ایجاد کند. اما این طرح پس از افشای حمایت این کشور از نیروهای پشتیبانی سریع لغو شد.

بسیاری به‌طور گسترده‌ای بر این باورند که بدون حمایت امارات، این نیروها به‌طور کامل فرو می‌ریزند. چاد، همسایه غربی سودان، هم تسلیحات مورد نیاز نیروهای پشتیبانی سریع را فراهم کرد. همزمان ارتش ملی لیبی با قاچاق کالاهایی مانند طلا، حشیش و خودروهای دزدیده‌ شده از این نیروها حمایت می‌کرد.

روسیه در ابتدا حامی نیروهای پشتیبانی سریع بود تا از معادن طلای پیش از جنگ خود در سودان محافظت کند. اما در سال 2023، مسکو رویکردش را تغییر داد و امیدوار بود که بتواند به بندر سودان دسترسی پیدا کند. به‌طور مشابه، کنیا که پیش‌تر این نیروها را به‌رسمیت شناخته بود، حامی ارتش سودان شد.

بزرگ‌ترین حامی نیروهای پشتیبانی سریع مصر است که نه‌تنها تسلیحات این گروه را فراهم می‌کند، بلکه خود را مستقیماً درگیر کرده و از حملات هوایی و اعزام نیرو استفاده می‌کند. قاهره امیدوار است که این نیروها به  متحد قابل‌ اعتماد علیه اتیوپی تبدیل شوند؛ کشوری که مصر را به سرقت آب رود نیل متهم می‌کند. منافع اصلی مصر، اما در این است که نیروهای پشتیبانی سریع ثبات را در سودان برقرار و از جریان پناهندگان جلوگیری نماید.

ترکیه هم از طریق مصر تسلیحات لازم در اختیار نیروهای پشتیبانی قرار می‌دهد. اوکراین هم که در ابتدا نیرو به سودان اعزام کرده بود تا با روسیه مبارزه کند، اکنون بیشتر به آموزش نیروی هوایی سودان پرداخته است. اریتره که با سودان مرز دارد، هم از نیروهای وابسته به اعضای پشتیبانی سریع حمایت کرده است. اما به ادعای این وبگاه، شاید غیرمنتظره‌ترین تحول در این جنگ نیابتی، تغییر موضع  ارتش ملی سودان است که خواهان حمایت ایران شد، بالاخص بعد از برقراری رابطه دیپلماتیک میان سودان با اسرائیل.

یکی از دلایل این نزدیکی، شاید وضعیت اضطراری ارتش ملی بود که در طول سال 2023، مناطق زیادی را از دست داد و به‌طور جدی در معرض سقوط قرار داشت، به‌ویژه در پایتخت و ام درمان، دومین شهر بزرگ این کشور. در این میان روابط بهبودیافته میان ایران و عربستان الگو و پیش‌زمینه‌ای برای سودان فراهم کرد تا به تهران متوسل شود.

همچنین حمایت امارات از نیروهای پشتیبانی سریع منافع به تهران انگیزه داد تا از ارتش سودان حمایت نماید، بالاخص آن که ایران پیشتر از صنعا در برابر دخالت های امارات حراست کرده بود. با آغاز نسل‌کشی اسرائیل در غزه، ایران بیشتر به سمت همکاری با سودان گرایش پیدا کرد؛ کشوری که در میانه مسیر اسرائیل و یمن قرار دارد.

بنابر ادعای این وبگاه، در اکتبر 2023، ارتش ملی سودان روابط خود را با ایران عادی کرد و تا دسامبر همان سال، ایران حمایت‌های نظامی‌اش را در اختیار این گروه قرار داد.

دستاوردهای ارتش ملی سودان و تأثیرات آن در غرب آسیا

در سال 2024، ارتش ملی سودان شهرهای کلیدی را تصرف کرد و مناطق پرجمعیت را تحت سلطه خود درآورد، در حالی که نیروهای پشتیبانی سریع به غرب عقب‌نشینی کرد. با این همه، به ادعای ناظران، تداوم جنگ به‌طور عمده به خواست امارات منوط است؛ بازیگری که حمایتش برای نیروهای پشتیبانی سریع حیاتی است.

یکی از دلایل حمایت ابوظبی از این نیروها این بود که بتواند متحدی علیه صنعا تعریف کند. اما اکنون، حتی اگر نیروهای پشتیبانی سریع پیشروی ارتش ملی سودان را کُند کند، احتمالاً دیگر قادر به جنگ در یمن نخواهد بود. برای امارات، تنها دلیل باقی‌مانده برای حمایت از نیروهای پشتیبانی سریع طلاست. در سال پیش از جنگ، امارات 2.3 میلیارد دلار طلا از سودان وارد کرد و این رقم از آن زمان افزایش یافته است. اما تأمین تسلیحات برای نیروهای پشتیبانی سریع به‌طور فزاینده‌ای دشوار و پرهزینه شده است؛ چرا که این ارتش ملی سودان قادر به متوقف کردن محموله‌های تسلیحاتی است.

علاوه بر این، در ژانویه 2025، ایالات‌متحده شرکت‌های اماراتی که از نیروهای پشتیبانی سریع حمایت می‌کنند را تحریم کرد. حکم‌های دستگیری دادگاه بین‌المللی کیفری برای اعضای این گروه و حمله اخیر نیروهای پشتیبانی سریع به یک بیمارستان سعودی در دارفور، تصویری منفی از آن‌ها ترسیم کرده است.

در مقابل ایران حامی نیروهای مسلح سودان (SAF) است و این حمایت می‌تواند تأثیرات زیادی بر منطقه داشته باشد. اولین پیامد آن، دور شدن سودان از تل‌آویو است. در فوریه 2024، علی الصادق، از اعضای این گروه به تهران سفر کرد و با رئیس‌جمهور وقت ایران، ابراهیم رئیسی، دیدار داشت.

در این دیدار، رئیسی کشورهای مانند امارات را که روابط خود را با اسرائیل عادی کرده‌اند، مورد انتقاد قرار داد. الصادق بدون اعتراض به این موضوع، از تجاوزات اسرائیل به غزه انتقاد کرد. سودان از لحاظ جغرافیایی برای ایران اهمیت زیادی دارد. قرار گرفتن سودان در دریای سرخ و موقعیت آن بین اسرائیل و یمن، به ایران این امکان را می‌دهد که نفوذ خود را در منطقه گسترش دهد.

علاوه بر این، حضور ایران در سودان می‌تواند به‌عنوان یک عامل بازدارنده در برابر اسرائیل و ائتلاف سعودی در یمن عمل کند. سودان که با هفت کشور مرز مشترک دارد، این امکان را به ایران می‌دهد تا نفوذ خود را در منطقه‌ای وسیع‌تر گسترش دهد.

با این همه، به ادعای ناظران، این که تا چه اندازه ارتش سودان با ایران هم‌راستا شود، به دخالت سایر کشورها بستگی دارد. ارتش سودان تا حدودی از کشورهایی که با غرب متحد هستند مانند مصر، عربستان سعودی و ترکیه حمایت دریافت کرده است. در حالی که مصر در ابتدا عقب‌نشینی کرد اما اخیراً دوباره وارد سودان شده و اعلام کرده که با اریتره و سومالی برای آموزش ارتش ملی همکاری خواهد کرد. درخواست ایران برای تأسیس پایگاه دریایی در بندر سودان به‌دلایل نگرانی از واکنش‌های منفی از سوی کشورهای غربی رد شد، اما پایگاه دریایی جدید روسیه در ساحل دریای سرخ سودان می‌تواند این شکاف را برای ایران پر کند.

همزمان تصمیم اخیر آمریکا برای تحریم فرمانده ارتش سودان، عبدالفتاح البرهان و ادامه حمایت امارات از نیروهای پشتیبانی سریع می‌تواند سبب نزدیکی بیشتر ارتش ملی به ایران و روسیه شود. پیروزی احتمالی ارتش ملی سودان تأثیرات زیادی بر غرب آسیا خواهد داشت و ممکن است منجر به تغییر در ائتلاف‌ها و تحولات قدرت در منطقه شود.

در مقابل حمایت امارات از نیروهای پشتیبانی سریع هرچند که سودآور است، اما به‌طور فزاینده‌ای غیرقابل‌استمرار است. مصر، عربستان سعودی و ترکیه همچنان از ارتش سودان حمایت می‌کنند، اما ادامه دخالت امارات می‌تواند سودان را بیشتر از غرب دورکند. اگر امارات حمایت خود را از نیروهای پشتیبانی سریع عقب بکشد، پیروزی ارتش سودان تقریباً اجتناب‌ ناپذیر خواهد بود و جنگ به پایان خواهد رسید، که تأثیرات زیادی بر منطقه خواهد گذاشت.