پشت پرده قیام مردم در قزاقستان/ چه کسی مسئول ماجراست؟

بنا بر گزارش رویترز، طی هفته گذشته قزاقستان شاهد بدترین خشونت‌ها از زمان استقلال این کشور در اوایل دهه 1990 در این کشور آسیای مرکزی بوده که طی آن ده ها نفر کشته و هزاران نفر بازداشت شده‌اند.  به نظر می‌رسد نیروهای امنیتی قزاقستان روز جمعه، یک روز پس از ورود تفنگ‌داران روسی برای کمک به سرکوب قیام، خیابان‌های آلماتی، پایتخت کشور را از معترضان پس گرفتند.

به گفته مقام‌های قزاق، بیش از 4 هزار نفر طی این اعتراضات بازداشت شده‌اند. به گفته آن‌ها تاکنون 26 معترض که وزارت کشور قزاقستان آن‌ها را «جنایت‌کار جنگی» و «تروریست» خوانده، طی این درگیری‌ها کشته شده‌اند.

سگک «پروژه کمربند و جاده»

قزاقستان، کشوری در که در فاصله میان روسیه و چین جای گرفته، با ذخایر غنی نفتی و فلزی، بزرگ‌ترین اقتصاد آسیای مرکزی محسوب می‌شود. این کشور از زمان استقلال خود در سال 1991، صدها میلیارد دلار سرمایه‌گذاری خارجی جذب کرده است. از نظر استراتژیک، بازارهای بزرگ و در حال رشد چین و جنوب آسیا را با روسیه و اروپا از طریق جاده، راه آهن و بندری در دریای خزر مرتبط می کند. این کشور خود را به عنوان سگک پروژه بزرگ تجاری «کمربند و جاده» چین توصیف کرده است.

قزاقستان بزرگترین استخراج‌کننده اورانیوم در جهان است و ناآرامی‌های اخیر باعث افزایش 8 درصدی قیمت فلزی شود که سوخت نیروگاه‌های هسته‌ای را تامین می کند. این کشور نهمین صادرکننده بزرگ نفت جهان با تولید حدود 85.7 میلیون تن در سال 2021 و دهمین تولیدکننده بزرگ زغال سنگ است.

این کشور هم‌چنین پس از ایالات متحده دومین استخراج‌کننده بزرگ بیت‌کوین در جهان است. به گفته شرکت استخراج ارز دیجیتال BTC.com، هش‌ریت بیت کوین - معیار قدرت محاسباتی ماشین‌های متصل به شبکه این رمزارز- روز چهارشنبه پس از قطع شدن اینترنت قزاقستان بیش از 10 درصد کاهش یافت.

چرا مردم عصبانی هستند؟

این قیام با تظاهرات در مناطق نفت خیز غرب علیه حذف سقف‌های قیمتی دولتی در روز سال نو برای بوتان و پروپان آغاز شد که به دلیل قیمت پایین آن، اغلب به عنوان سوخت جاده‌ای برای لقشار کم‌درآمد به حساب می‌آید.

این اصلاحات با هدف جبران کاهش عرضه نفت، به سرعت نتیجه معکوس داد، زیرا قیمت‌ها بیش از دو برابر شد. بدین ترتیب اعتراضات به سرعت گسترش یافت و به نوعی نارضایتی‌های گسترده‌تر نسبت به فساد دولتی، نابرابری درآمد و مشکلات اقتصادی که همگی با همه‌گیری ویروس کرونا تشدید شده‌اند، منعکس کرد.

اگرچه این کشور به لحاظ درآمد سرانه ثروتمندترین جمهوری‌ آسیای میانه تلقی می شود، اما نیمی از جمعیت قزاقستان –به عنوان نهمین کشور بزرگ جهان از نظر قلمرو- در مناطق روستایی و دورافتاده و با دسترسی ضعیف به خدمات عمومی زندگی می‌کنند. تخمین زده می شود که حدود یک میلیون نفر از کل جمعیت 19 میلیونی زیر خط فقر زندگی می کنند. تورم سالانه نزدیک به 9 درصد است که بالاترین رقم در بیش از پنج سال گذشته است و این مسئله بانک مرکزی را بر آن داشته تا نرخ بهره را به 9.75 درصد افزایش دهد.

چه کسی مسئول ماجراست؟

قاسم توقایف، دیپلمات حرفه‌ای 68 ساله، در سال 2019 با وعده ادامه سیاست‌های عمومی سلف کهنه‌کار خود، نورسلطان نظربایف، به عنوان رئیس‌جمهور انتخاب شد. اما نظربایف، از اعضای سابق دفتر سیاسی حزب کمونیست شوروی که نزدیک به سه دهه قزاقستان را رهبری کرد، هم‌چنان به طور گسترده در پشت پرده قدرت را در دست دارد.

در پی اعتراضات اخیر -که گاهی باعث هدف قرار گرفتن نمادهای دوران نظربایف از جمله مجسمه‌های او شده-  امروز به دستور توقایف، کریم ماسیموف، نخست وزیر و رئیس پیشین شورای امنیت ملی قزاقستان به اتهام «خیانت» بازداشت شده است.  

نظربایف از زمان شروع اعتراضات هیچ اظهارنظر یا ظاهری علنی نکرده و هنوز مشخص نیست که این قیام تا چه اندازه تأثیر قابل توجهی را که او و خانواده اش همچنان در سیاست و تجارت دارند تضعیف می کند. گفته شده نظربایف، به دنبال راهی برای خروج از قزاقستان است و یا احتمالاً همراه با دخترانش آنجا را ترک کرده است. توقایف، صامت آبیش، برادرزاده نظربایف را به عنوان جانشین پلیس امنیت برکنار کرده است. در گذشته از دختر بزرگ نظربایف، داریگا، رئیس سابق سنا و نماینده فعلی، به عنوان رئیس جمهور احتمالی آینده صحبت شده است.

بیرون کردن روس‌ها از خانه دشوار است

در این شرایط، آنتونی بلینکن وزیر خارجه ایالات متحده گفته آمریکا درباره وضعیت اضطراری جاری در قزاقستان «بسیار نگران» است. بلینکن گفته واشنگتن پرسش‌هایی پیرامون درخواست قزاقستان جهت اعزام نیروهای امنیتی تحت رهبری روسیه به این کشور دارد. به گفته او: «به نظرم مقامات و دولت قزاقستان قطعا توانایی رسیدگی مناسب به اعتراضات، به شیوه‌ای که هم حقوق معترضان محترم شمرده شود و هم قانون و نظم نیز حفظ شود، را دارند. بنابر این روشن نیست چرا به کمک خارجی احساس نیاز کردند. از این رو در تلاش هستیم بیشتر در این مورد بدانیم». بلینکن در ادامه هشدار داده یکی از درس‌های تاریخ اخیر این است که وقتی روس‌ها پا به خانه‌اتان گذاشتند، بیرون کردنشان بسیار دشوار خواهد بود.

در واکنش به این سخنان ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه نیز گفته شماری از مقام‌های آمریکایی نمی‌فهمند در قزاقستان چه خبر است. به گفته او: «همه به این واقعیت که برخی مقام‌های واشنگتن که همه چیز را نمی‌فهند، اظهارنظر کنند و موضع خود را به‌عنوان موضع ایالات متحده جا بزنند، عادت دارند».