گزارش گروه بین‌المللی بحران در ششمین سالگرد برجام

گزارش گروه بحران که نویسنده اصلی آن «علی واعظ» رئیس پروژه ایران در این مؤسسه است،  در ۵ فصل مجزا و ۴۲صفحه (همراه با فهرست، چکیده و ضمایم ۵۷ صفحه) تدوین شده و راه‌کارهایی برای عبور از مناقشه کنونی ارائه، و چشم‌اندازی از سناریوهای پیش رو ترسیم شده است. اکوایران ترجمه این گزارش را تقدیم مخاطبان می‌کند که ترجمه بخش اول (آخرین بزنگاه «احیای برجام»؛ یا حالا، یا هرگز!) شامل یافته‌های اساسی و چکیده پیش از این منتشر شده است.

این گزارش در فصل اول (معرفی) نگاهی به کلیات توافق داشته و در فصل دوم (سابقه اجرا) چگونگی عمل به تعهدات از زمان اجرای برجام تا خروج دولت دونالد ترامپ از توافق و چالش‌های پس از آن را بررسی کرده است. با توجه به اهمیت ۳ فصل پایانی گزارش، اکو ایران ترجمه آن را از فصل سوم ادامه می‌دهد که بخش‌های دیگر بطور متوالی در روزهای آتی منتشر خواهد شد.

یک گام به جلو، دو گام به عقب

تغییر قدرت در ایالات متحده در ژانویه 2021 - از دولت ترامپ به بایدن- این احتمال را تقویت کرد که واشنگتن و تهران بتوانند برجام را احیا کنند. منطق ساده‌ای در بود: بازگرداندن مجدد محدودیت‌ها بر برنامه هسته‌ای ایران موجب رفع نگرانی‌های مشترک استراتژیک قدرت‌های جهانی می‌شود، و این در حالی است که چشم‌انداز لغو تحریم‌ها نیز به اقتصاد ایران کمک می‌کند تا از اثرات ترکیبی تحریم‌ها، سوءمدیریت و همه‌گیری ویروس کرونا نجات پیدا کند.

با این حال، در عمل، تلاش برای بازگرداندن برجام دشوار بود، و با انتقال قدرت در ایران و به قدرت رسیدن محافظه‌کاران در ایران این امر دشوارتر هم شد. با این همه، در شرایطی که گفت‌وگوهای دوجانبه بین تهران و برخی از رقبای منطقه‌ای‌اش شتاب بیش‌تری گرفته، احیای برجام با توجه به وضعیت خطیر خاورمیانه، حیاتی‌تر از هر زمان دیگر به نظر می‌رسد.

شکاف‌های خطرناک، دالان‌های باریک

طی سال گذشته، در عین آن‌که واشنگتن و تهران به طور غیرمستقیم درگیر چانه‌زنی بر سر پرونده هسته‌ای بودند، تنش‌ها میان ایران و ایالات متحده در چندین نقطه بحرانی منطقه‌ سر بر آورد. مخاصمات میان ایران با اسرائیل نیز باعث تحریک درگیری‌ها در چندین جبهه است.

در عین حال، تلاش‌های نوپا برای تنش‌زدایی میان ایران و عربستان حاکی از تغییر رویکردی در کشورهای عربی خلیج‌فارس است که در صورت شکست مذاکرات برجام خود را از تشدید تنش‌های احتمالی دور نگه دارند و در صورت موفقیت مذاکرات با برقراری روابط عادی دیپلماتیک و افزایش مبادلات تجاری باعث انگیزش مثبت در ایران شوند.

بن‌بست در عراق و سوریه

درگیری‌ها در طول سال 2021 بر محوریت عراق و سوریه به عنوان نقطه عطف در بن‌بست ایران و آمریکا حکایت داشت. در 15 فوریه، اصابت موشک به پایگاه هوایی اربیل در شمال عراق، موجب کشته شدن یک غیرنظامی که برای نیروی‌های ائتلاف ضدداعش -به رهبری ایالات متحده- کار می‌کرد، شد و نه نفر از جمله پنج شهروند آمریکایی را مجروح کرد. پنج روز بعد حمله دیگری به پایگاهی در عراق که میزبان پیمانکاران آمریکایی بود انجام شد و به دنبال آن دو موشک‌انداز کاتیوشا به سمت منطقه سبز بغداد شلیک کردند.

با استناد به گسیل چنین حملاتی، ایالات متحده در 25 فوریه حملات هوایی را در شرق سوریه ترتیب داد و ادعا کرد مواضع نیروهای مورد حمایت ایران را هدف قرار داده است. با این حال پس از آن هم حملات موشکی و پهپادی ادامه یافت. در 27 ژوئن، ایالات متحده حملات هوایی گسترده‌تری را ترتیب داد و این بار سایت‌هایی را در سوریه و عراق هدف قرار داد که ادعا می‌کرد متعلق به نیروهای مورد حمایت ایران از آن‌ها برای حمله با هواپیماهای بدون سرنشین به پرسنل و تأسیسات آمریکایی مستقر در عراق استفاده می‌کردند. به گفته یک مقام آمریکایی،  ماه‌های پایانی سال 2021 «طولانی مدت‌ترین دوره آرامش ما طی سه سال گذشته در عراق بوده است». اما با فرارسیدن دومین سالگرد ترور سردار قاسم سلیمانی توسط پهپادهای آمریکایی در ژانویه 2020 در خاک عراق، این آرامش به شکل محسوسی به هم خورد.

در حالی که از شدت درگیری‌ها در عراق در نیمه دوم سال 2021 کاسته شده بود، سوریه چندین مورد تنش حاد بین ایران و آمریکا را تجربه کرد. در 20 اکتبر به پادگان التنف –در نزدیکی مرزهای سوریه، عراق و اردن که حدود 200 سرباز آمریکایی را در خود جای داده- حمله شد، که باز آمریکایی‌ها نیروهای نزدیک به ایران را متهم به دخالت در آن کردند. این عملیات که در پی یک سری حملات اسرائیل به اهداف مرتبط با ایران در سوریه رخ داد، از طریق 5 پهپاد انفجاری انجام شد که دو فروند از آن‌ها منفجر و خسارات مادی و نه انسانی بر جای گذاشتند دوباره در 14 دسامبر دو پهپاد به این پادگان نزدیک شدند که یک جت جنگنده انگلیسی یکی را سرنگون و دومی عقب نشینی کرد. درگیری‌ها در اوایل ژانویه ادامه یافت و نیروهای ائتلاف ضد داعش مستقر در شمال شرق سوریه با آتش توپخانه به این حملات پاسخ دادند.

امواج متلاطم دریاها

دامنه این نبردها به دریا نیز کشیده شد. از جمله چندیدن تنش میان نیروهای آمریکایی و ایرانی در آب‌های خلیج‌فارس و چالش میان نیروهای دریایی ایران با چند کشتی تجاری. آمریکایی‌ها دست‌کم پنج حادثه دریایی مربوط به کشتی‌های نظامی ایران را گزارش داده‌اند که آن‌ها را با تعابیری چون ناامن یا غیرحرفه‌ای توصیف کردند -دو مورد از آن‌ها منجر به شلیک گلوله‌های هشداردهنده شد و بزرگ‌ترین آنها شامل نزدیک شدن بیش از ده‌ها قایق تندرو سپاه به گروهی متشکل از هفت کشتی آمریکایی در حال عبور از تنگه هرمز بود.

در ماه می و دسامبر، نیروی دریایی ایالات متحده کشتی‌هایی را توقیف کرد که ادعا می‌شد حامل سلاح به مقصد حوثی‌های یمن بود. در سواحل عمان در 29 تا 30 ژوئیه، ام‌تی مرسراستریت ، یک نفتکش ژاپنی با پرچم لیبریا که توسط یک شرکت متعلق به اسرائیل اداره می‌شد، سه بار مورد حمله پهپادهای مسلح قرار گرفت که منجر به کشته شدن دو خدمه بریتانیایی و رومانیایی شد. ایالات متحده، اتحادیه اروپا و گروه هفت همگی ادعا کردند ایران پشت این حمله بوده است [امری که ایران آن را تکذیب کرده است].

گسترش میدان درگیری میان ایران و اسرائیل

حوادث مرتبط با درگیری با کشتی‌های تجاری از سال 2019 به یک رویه مبدل شده بود. اما دو جنبه از حمله مرسراستریت به طور ویژه قابل توجه بود: تلفات جانی و ارتباط کشتی با اسرائیل. این یکی از سلسله حملاتی بود که در سال‌های اخیر به کشتی‌های متعلق به اسرائیل یا مرتبط با آن انجام شد، که بار دیگر نشان داد که چگونه تنش‌های میان ایران و اسرائیل به خارج از قلمرو مناقشه هسته‌ای سرایت کرده است.

به عنوان مثال، در سوریه، اسرائیل عملیات‌های مکرری را علیه اهداف مرتبط با ایران انجام داده است. وال‌استریت ژورنال در ماه مارس گزارش داد که اسرائیل از سال 2019 «حداقل ده کشتی» حامل محموله‌های ایران، به ویژه محموله‌های نفتی سوریه را هدف قرار داده است. رسانه‌های ایران در ماه اگوست این رقم را چهارده مورد اعلام کردند. در همین حال، دامنه درگیری‌ها به حملات سایبری گسترش یافته است.

بهبود روابط با کشورهای خلیج فارس: در تب‌وتاب احیای برجام

در مقابل، روابط ایران و کشورهای عربی خلیج فارس رو به بهبود گذاشته است. پیش از این در سال 2019، امارات متحده عربی بی‌سروصدا به شکل دوجانبه مباحثی پیرامون امنیت دریایی و همچنین حمایت‌های بشردوستانه در حالی که ایران درگیر همه گیری کووید-19 بود را آغاز کرد. تماس ها در دولت رئیسی ادامه داشته است. یک مقام اماراتی توضیح داده: «ایران دشمن نیست و ما می‌خواهیم که با روابط هم‌سطحی با یکدیگر داشته باشیم. تشدید تنش ابتدا بر ما تأثیر خواهد گذاشت، بنابراین تا زمانی که موضوع برجام در حال حل‌وفصل باشد، ما در حال بهبود روابط خود در همه سطوح هستیم. ... ما باید در یک سمت امن باشیم».

ریاض نیز گفت‌وگوهای مقدماتی را با رقیب دیرینه‌اش آغاز کرده است و از ماه آوریل تاکنون چهار دور مذاکرات تایید شده انجام شده است. یک مقام آمریکایی اظهار داشته: «شگفت‌انگیز است که چگونه سعودی‌ها و اماراتی‌ها این بار آهنگ متفاوتی می‌خوانند». آ‌ن‌ها اکنون خطری را که سناریوی فاقد توافق برای آن‌ها به همراه دارد درک می‌کنند. در حالی که ایران نسبت به این‌که این گفتگوها به زودی به مصالحه منجر شود، خوش‌بین‌تر است، با طولانی شدن جنگ در یمن و افزایش عملیات برون مرزی حوثی‌ها، سعودی ها نسبت به این گفت‌وگوها تردید بیش‌تری دارند.

ابراهیم رئیسی بارها گفته تنش‌زدایی با همسایگان عرب خلیج فارس یک ضرورت دیپلماتیک و اقتصادی است. اما امارات و عربستان سعودی، که هر دو از کمپین «فشار حداکثری» آمریکا استقبال کردند، سعی می‌کنند پاسخی محتاطانه به این درخواست‌ها بدهند، به‌ویژه آن‌که در مورد حمایت واشنگتن از آن‌ها در برابر تهدیدات احتمالی تردید‌های جدی به وجود آمده است. حفظ خطوط ارتباطی با ایران حداقل می‌تواند احتمال قرار گرفتن دوباره در خط آتش را در صورت بازگشت آمریکا و ایران به موقعیت کاملاً خصمانه 2019-2020 کاهش دهد. در بهترین حالت، این بحث‌ها ممکن است راه را برای گفتگوهای ساختاری منطقه‌ای در مورد موضوعات مورد علاقه هموار کند. هر یک از این سناریوها احتمالاً به سرنوشت برجام، مبرم‌ترین موضوع در روابط خارجی ایران بستگی دارد.