بازی پوتین با کارتِ ایران /روس ها نگران بهبود روابط ایران و غرب

به گزارش اقتصادنیوز، حمله روسیه به اوکراین جهان را زیر و رو کرده و بعید بود که خاورمیانه از این پیامدها طفره رود. مقیاس پیامدهای این بحران منجر به تغییر موازنه و ادراکات بازیگران در معادلات حساس بین‌المللی، از جمله در منطقه کلیدی خاورمیانه شده است.

​در چند سال گذشته، کرملین نیز به خاورمیانه بازگشته و پس از سوریه، مناسبات مهمی با بازیگران کلیدی منطقه -ایران، عربستان، امارات و اسرائیل- برقرار کرده است. برخلاف ایران، ۳ بازیگر دیگر متحدان دیرینه ایالات متحده محسوب می‌شده‌اند. با این حال رفتار آ‌ن‌ها از زمان آغاز بحران اوکراین، چندان شبیه متحدان جهان غرب نبوده است و برخلاف انتظار هر ۳ در حال مانور استراتژیک میان طرفین متخاصم این جنگ هستند؛ موضعی که با موضع ایران که دشمن دیرینه آمریکاست، در عمل فاصله چندانی ندارد.

روابط تهران-مسکو در وضعیت جدید بین‌المللی

از سوی دیگر، ​جنگ اوکراین و شرایط جدید بین المللی فرصت‌ها و تهدیدهای بالقوه‌ای را برای ایران فراهم می‌کند و در سطح منطقه‌ای نیز تهران با معادلات تازه‌ای روبه‌رو شده است. پیش از این اقتصادنیوز در ۲ مطلب مجزا «پیامدهای جنگ اوکراین برای منافع ایران» و «مهمترین تأثیر جنگ اوکراین بر سیاست‌خارجی ایران» را به تفصیل بررسی کرده است.

برای بررسی بیشتر موضوع «تعامل ایران و روسیه در پس‌زمینه جنگ اوکراین» مقاله‌ای از پایگاه رسانه‌ای شورای آتلانتیک با عنوان  «ایران بر سر اوکراین از روسیه جدا نخواهد شد» به قلم دکتر جواد حیران‌نیا، مدیر گروه مطالعات خلیج فارس در مرکز تحقیقات علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه مستقر در تهران، آمده است.

تعهد رئیسی به «نگاه به شرق»

حیران‌نیا در این مقاله نوشت: روسیه از درخواست اخیر خود در مذاکرات وین مبنی بر کاهش تحریم ها فراتر از آنچه در برجام تضمین شده بود، عقب‌نشینی کرد. اما علیرغم اقدامات روسیه در قبال ایران، تلاش مسکو برای استفاده از روابط به نفع خود و محکومیت گسترده بین المللی تهاجم روسیه به اوکراین، ایران درباره روابط خود با مسکو بازنگری نخواهد کرد.

مقامات ایرانی از محکومیت تهاجم روسیه به اوکراین خودداری کرده و علت این بحران را آمریکا و گسترش ناتو می دانند. برای مثال رئیسی در 24 فوریه گفت که نگرانی های امنیتی روسیه را درک می کند. رئیس جمهور ایران خطاب به پوتین گفت: گسترش ناتو تهدیدی جدی برای ثبات و امنیت کشورهای مستقل در مناطق مختلف است.

در مجمع عمومی سازمان ملل متحد، ایران در رای گیری درباره قطعنامه محکومیت حمله روسیه به اوکراین رأی ممتنع داد. به نظر می رسد دولت رئیسی به سیاست «نگاه به شرق» متعهد است، و هر اتفاقی که در مورد برجام بیفتد، روسیه را به عنوان یک شریک استراتژیک می بیند که هم وزنه تعادلی در برابر فشار غرب و هم ستونی برای حمایت از نظام سیاسی ایران است.

نگرانی مسکو از هرگونه بهبود روابط ایران و غرب

هر گونه بهبود در روابط ایران با غرب همواره نگرانی روسیه بوده است. درخواست 5 مارس این کشور برای تضمین کتبی از ایالات متحده مبنی بر اینکه تجارت با ایران تحت تأثیر تحریم‌های جدید ایالات متحده علیه روسیه برای حمله قرار نگیرد، آخرین نمونه از بازی مسکو با کارت ایران و به خطر انداختن منافع تهران برای تأمین منافع خود است.

این اولین بار نیست که روسیه از مذاکرات هسته ای به این شکل استفاده می کند. محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه اسبق ایران، در مارس 2021 طی مصاحبه‌ای که فایل صوتی آن به بیرون درز کرده بود درباره نقش مخرب روسیه در مذاکرات هسته‌ای ایران گفت: «روس‌ها از سال 2015  در تلاش برای جلوگیری از توافق هسته‌ای (برجام) بودند. و سرگئی لاوروف [وزیر امور خارجه] می خواست در شب توافق همه چیز را به هم بزند. پس از برجام، زمانی که لاوروف به روسیه بازگشت، مورد حمله رسانه های روسی قرار گرفت که چرا اجازه دادید این توافق حاصل شود و ایران به غرب نزدیک شود؟»

از سوی دیگر، روسیه نمی‌خواهد ایران به یک کشور آستانه هسته‌ای تبدیل شود یا تحت تحریم قرار گیرد، زیرا این امر روابط تجاری و فنی با ایران را تضعیف می‌کند. سیاست روسیه حفظ بحران های قابل کنترل و مانع از بهبود روابط ایران و غرب است.

همانطور که علی واعظ از گروه بین المللی بحران در دسامبر 2021 گفت: "روسیه به دنبال احیای توافق است زیرا جایگزین های روسیه به هیچ وجه جذاب نیستند. اگر ایران به سمت آستانه هسته ای برود ممکن است برخی بازیگران دیگر و همسایگان روسیه مانند ترکیه و حتی آذربایجان بخواهند به این سمت بروند یا کشورهای عربی حوزه خلیج فارس و این واقعا مشکل بزرگی برای کشور روسیه خواهد بود.."

با این حال، رجب صفروف، یکی از اعضای سابق شورای سیاسی ریاست جمهوری فدراسیون روسیه و رئیس کمیسیون ایران در اتاق بازرگانی و صنعت مسکو، در ماه مارس گفت که یک ایران طرفدار غرب برای روسیه بسیار خطرناکتر از ایران هسته ای است.

روسیه نگران است که گسترش بیشتر برنامه هسته ای ایران منجر به درگیری جدید در منطقه و حضور نظامی بیشتر ایالات متحده شود. همچنین به نفع روسیه است که تحریم ها علیه ایران برای گسترش روابط تجاری در قالب یک سند همکاری بیست ساله لغو شود و در عین حال از بهبود روابط ایران با غرب جلوگیری شود. مسکو همچنین به دنبال عضویت ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) و سازمان همکاری شانگهای (SCO) است (فرایند عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای حدود دو سال طول می کشد و پس از پایان مراحل فنی و قانونی، تهران رسماً به این سازمان می پیوندد).

اهداف بلندپروازانه، عایدی اندک

لاوروف وزیر امور خارجه روسیه در 15 مارس گفت: ما در حال کار بر روی پیش نویس یک توافقنامه جدید بین دو کشور هستیم که اصول همکاری ما در عرصه بین المللی را مشخص می کند. این سند حجم روابط اقتصادی با ایران را 82 درصد در دوران تحریم افزایش می دهد. هیچ تحریم غیرقانونی نمی تواند رشد فزاینده روابط ایران و روسیه را متوقف کند».

با این حال، توافق ایران و روسیه تاکنون سود اقتصادی چندانی برای ایران نداشته است. تجارت با روسیه در حال حاضر تنها 4 درصد از واردات و 2 درصد از صادرات ایران را تشکیل می دهد که تنها حدود 4 میلیارد دلار در سال است. تهران قصد دارد حجم تجارت خود با روسیه را به 25 میلیارد دلار افزایش دهد، اما این هدف بیش از حد بلندپروازانه به نظر می رسد.

ایران همچنین توافق بیست ساله را برای تقویت همکاری امنیتی خود با روسیه و دستیابی به تسلیحات جدید می بیند. ایران در 21 ژانویه یک مانور سه جانبه با نیروی دریایی روسیه و چین برگزار کرد. گزارش ها حاکی از آن است که تهران به دنبال خرید جت های جنگنده سوخو-5 روسی و سامانه دفاع موشکی اس-400 است.

دولت رئیس جمهور ابراهیم رئیسی همچنین به دنبال استفاده از توافقنامه همکاری بیست و پنج ساله با چین برای تقویت سیاست «نگاه به شرق» است که اولین بار توسط دولت محمود احمدی نژاد در جریان دوره قبلی تحریم های آمریکا مطرح شد.

علاوه بر این، در سندی که در 27 فوریه در مورد تحول دولت رئیسی در روابط خارجی ایران منتشر شد، اشاره ای به آمریکای شمالی نشده است. این سند به دنبال لغو تحریم‌ها است، اما توافق هسته‌ای را مبنایی برای بهبود روابط با غرب نمی‌داند.

نخبگان سیاسی ایران آینده نظم بین المللی را متعلق به شرق می دانند. آنها استدلال می کنند که همکاری با غرب در موضوعاتی مانند افغانستان و عراق باعث بهبود روابط نشد، زیرا دولت جورج دبلیو بوش ایران را "محور شرارت" نامید.

با این حال، موضع رئیسی در ایران عمومیت ندارد. اصلاح طلبان و حتی محافظه کاران میانه رو و همچنین طبقه متوسط و بسیاری از مردم عادی به تهاجم روسیه به اوکراین واکنش منفی نشان داده اند.

آن‌ها همچنین انتقاداتی به قراردادهای بلندمدت ایران با روسیه و چین مطرح کرده‌اند. ظاهراً محتوای این توافق‌ها محرمانه باقی مانده و محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس شورای اسلامی، روز 5 دی اظهار داشت: «قراردادی از نظر قانونی منعقد نشده است وگرنه به مجلس اطلاع داده می‌شد».

بازی کرملین با کارت ایران

پس از سفر حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران به مسکو در 15 مارس، روسیه از تلاش خود برای گروگان نگه داشتن مذاکرات وین دست کشید، اما بعید به نظر می رسد این اقدام را بدون بده بستان امتیازاتی صورت داده باشد. در این سفر دو کشور درباره همکاری در دریای خزر، اوراسیا و تسریع عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای رایزنی کردند.

نویسنده مدعی‌ است: روسیه به سیاست خود در قبال ایران به عنوان یک پکیج نگاه می کند. به عبارت دیگر روسیه موضوعات مختلف را به هم متصل می کند و حمایت از یک موضوع را منوط به دریافت امتیاز از موضوع دیگر می کند.

به عنوان مثال، روسیه حمایت خود از مذاکرات وین را به تصویب کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر که در آگوست 2018 در پنجمین اجلاس سران کشورهای ساحلی دریای خزر در آکتائو قزاقستان امضا شد، مرتبط دانسته است.

تهران قبلاً با استناد به معاهده دوستی 1921 و قرارداد تجارت و کشتیرانی ایران و شوروی در سال 1940، سهم ایران در دریای خزر را 50 درصد در نظر گرفته بود، اما سپس با سهم 20 درصدی موافقت کرد. بر اساس فرمول خطوط میانه، سهم ایران در واقع حدود 13 درصد است. به گفته محمود صادقی، نماینده سابق مجلس ایران، بر اساس توافق آکتائو، این رقم 11 درصد خواهد بود. این توافق به نفع روسیه است که مسکو را به قدرت دریایی واقعی در دریای خزر تبدیل می‌کند، به کشتی‌های جنگی روسی این حق را می‌دهد که بدون مانع عمل کنند و آمریکا را از هرگونه حضور نظامی منع می‌کند.

با وجود همکاری گسترده ایران و روسیه در سوریه، مسکو نمی‌خواهد ایران نفوذ گسترده‌ای در سوریه داشته باشد. نیروهای متحد ایران مستقر در نزدیکی بلندی‌های جولان با فشار روسیه مواجه شدند. همچنین به نظر می‌رسد مسکو به تل آویو برای آزادی عمل در سوریه گاهی چراغ سبز نشان می دهد. چند روز پس از سفر نفتالی بنت، نخست وزیر اسرائیل به مسکو و دیدار با رئیس جمهور ولادیمیر پوتین بود که اسرائیل در اوایل ماه مارس در حومه دمشق عملیاتی علیه دو افسر ارشد سپاه پاسداران اجرا کرد. از سوی دیگر گزارش ها حاکی از آن است که حملات اخیر اسرائیل به بندر لاذقیه شامل همکاری های پنهان روسیه و اسرائیل در سوریه می شود.

به باور نویسنده، روسیه از کارت ایران برای ایجاد تعادل و کسب امتیاز استفاده می کند. هر زمان که روابط ایران با غرب بهبود یابد، مسکو با ژست‌هایی نسبت به رقبای ایران تعادل برقرار می‌کند. از سوی دیگر، هر زمان که روابط ایران با غرب بد است، روسیه به ایران نزدیک می شود و به دنبال روابط نزدیکتر است.