«راه حل میانی» برای شکستن بن بست مذاکرات برجام
به گزارش اقتصادنیوز، مذاکرات برای احیای برجام از اوایل ماه مارس برای هفته‌هاست که تعلیق شده و ایران و ایالات متحده نتوانسته‌اند بر سر تعدادی از موضوعات محدود اما حیاتی به توافق برسند. مهمترین آنها این است که آیا ایالات متحده نام سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران از لیست [ادعایی] سازمان‌های تروریستی خارجی وزارت خارجه آمریکا (FTO) را لغو خواهد کرد یا خیر.
تلاش نهایی اتحادیه اروپا برای نجات توافق
واشنگتن گفته است که ایران در صورت حذف نام سپاه از فهرست FTO باید در مورد فعالیت‌های منطقه‌ای خود تضمین دهد و این موضوع را فراتر از برجام اعلام کرده است. اما از نگاه ایران این نامگذاری به عنوان بخشی از کمپین «فشار حداکثری» دونالد ترامپ، پس از خروج از توافق هسته‌ای تلقی می‌شود. یک منبع نزدیک به سپاه پاسداران اخیراً به المانیتور گفت: «ترور [شهید] سردار سلیمانی بر اساس نامگذاری سپاه به عنوان سازمان تروریستی رخ داده است و ماندن آنها و سپاه قدس در این لیست ها به معنای پذیرش حق آنها برای ترور فرماندهان ما چه حالا و چه بعداً خواهد بود». ایران همچنین تاکید کرده است که حصول اطمینان از منافع اقتصادی حاصل از توافق هسته‌ای احیا شده نیز همچنان روی میز است، اما جزئیات بیشتری در مورد آن ارائه نکرده است.
در همین حال، انریکه مورا، مذاکره‌کننده ارشد اتحادیه اروپا با هدف یافتن راه‌حلی برای اختلاف ایران و آمریکا درباره معدود مسائل مهم باقی‌مانده در راستای حصول توافق احیای برجام، امروز به تهران سفر می‌کند. روز شنبه روزنامه فایننشال تایمز در گزارشی از سفر قریب‌الوقوع مورا به تهران خبر داد و آن را «آخرین تلاش اتحادیه اروپا برای نجات توافق هسته‌ای» یاد کرده است.
«راه‌حل میانی»؛ پیشنهاد بورل روی میز بایدن و رئیسی
جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا با اعلام خبر سفر معاونش -انریکه مورا- به تهران به فایننشال تایمز گفت که او به دنبال یک «راه حل میانی» برای پایان دادن به بن‌بستی است که بیش از یک سال تلاش‌های دیپلماتیک برای امضای توافق احیای برجام را تهدید می‌کند.
فایننشال تایمز همچنین گزارش داد که بورل در حال بررسی سناریویی است که در آن تعیین نامگذاری سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در FTO برداشته می‌شود اما سایر بخش‌های این سازمان ذیل فهرست باقی می‌مانند. با این حال پیشنهاد مشابهی قبلاً به تهران ارائه شده بود که هنوز به موفقیت منجر نشده است.
بورل گفت: «در این لحظه، باید بگویم که به عنوان هماهنگ کننده [مذاکرات وین] این پیشنهاد را به طور رسمی روی میز می گذارم. تنها نقطه تعادل ممکن همین نقطه است. ما نمی‌توانیم برای همیشه به همین منوال ادامه دهیم، زیرا در این بین ایران به توسعه برنامه هسته‌ای خود ادامه می‌دهد».
وی افزود: «پرونده روی میز خود رئیس جمهور بایدن است، گفتگوهای من با [آنتونی] بلینکن به پایان رسیده است».
تقویت اهرم مذاکراتی ایران پس از جنگ اوکراین
بورل همچنین به این روزنامه گفت که ایران ابتدا نسبت به سفر مورا به تهران «بسیار بی‌میل بود». علی واعظ، مدیر پروژه ایران در گروه بین‌المللی بحران درباره این بی‌میلی تهران گفت: «مورا می خواست به تهران برود و با آنها صحبت کند و ببیند آیا می توان راهی برای پیشرفت پیدا کرد یا خیر. و من فکر می کنم ایران تمایلی به دعوت از هماهنگ‌کننده اتحادیه اروپا ندارد زیرا آنها پیش‌بینی می‌کنند که او پیشنهاد جدیدی را که می‌خواهند به آنها ارائه نمی‌دهد، بلکه سعی می‌کند آنها را متقاعد کند که از درخواست‌های خود برای خروج سپاه از فهرست FTO صرف نظر کنند».
با این حال، بورل در نشانه ای از تأثیر تهاجم روسیه به اوکراین بر مذاکرات گفت که مذاکره کنندگان به ایران اولتیماتوم نمی دهند. بورل گفت که آمریکا و ایران خواهان توافق هستند. ما اروپایی‌ها نیز از این معامله بسیار ذینفع خواهیم بود، او افزود: «خب ما به آن نیاز نداریم، اکنون برای ما بسیار جالب است که یک تامین کننده [خام] دیگر داشته باشیم. و آمریکایی ها به موفقیت دیپلماتیک نیاز دارند».
تحلیلگران می گویند که آنها در مورد ایجاد یک بحران جداگانه با ایران محتاط هستند و مشتاق به دستیابی به توافقی هستند که تهران را قادر می سازد تا صادرات نفت خود را برای جلوگیری از افزایش قیمت انرژی و جایگزینی نفت خام روسیه افزایش دهد.
به نظر می‌رسد افزایش قیمت نفت به اقتصاد تحریم‌شده ایران کمک می‌کند و این امر ممکن است فوریت و ضرورت احیای توافق هسته ای را برای تهران کمتر کند. با این حال، به نوشته رویترز شرایط اقتصادی و نارضایتی اجتماعی ناشی از دشواری‌های معیشتی نیز می‌تواند فاکتور تعیین‌کننده‌ای در تصمیمات تهران باشد.
پریسا حافظی، خبرنگار رویترز در گزارشی تحلیلی نوشت: مقامات می گویند افزایش قیمت نفت باعث کاهش فوریت توافق برای ایران در مذاکرات احیای برجام شده است. اما برآورد تحلیگران حاکی از این است که هدف نهایی تهران، همچنان احیای برجام است.
بر اساس این گزارش، سه مقام آگاه با تفکر تهران گفتند که رهبران ایران که از افزایش قیمت نفت از زمان حمله روسیه به اوکراین جسارت بیشتری یافته‌اند، و ظاهراً عجله‌ای برای احیای برجام در راستای کاهش تحریم‌ها بر اقتصاد متکی به نفت این کشور ندارند.
از سال گذشته، ایران در مذاکرات غیرمستقیم با ایالات متحده مشارکت فعالی داشت و توافق را به عنوان راهی برای لغو تحریم‌های ایالات متحده که درآمدهای کشور را از بین برده، به طرز چشمگیری مشکلات اقتصادی بدتر شده و نارضایتی را برانگیخته است، پیگیری می‌کرد. اما این گفتگوها از ماه مارس به حالت تعلیق درآمده است، عمدتاً به دلیل اختلاف حل‌نشده ایران و آمریکا بر سر حذف سپاه پاسداران ایران از فهرست FTO.
فرصت تنفس اقتصادی پیش از احیای برجام
به نوشته رویترز، اقتصاد ایران از سال 2018 تحت فشار شدیدی قرار گرفت. زمانی که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، از توافق هسته‌ای میان ایران و قدرت‌های جهانی خارج شد و تحریم‌های شدیدی را علیه ایران اعمال کرد، صادرات نفت ایران که چهارمین ذخایر بزرگ نفت خام جهان است، از اوج 2.8 میلیون بشکه در روز در سال 2018 به 200 هزار بشکه در روز کاهش یافت.
تهران یک سال بعد با نقض تدریجی محدودیت‌های هسته‌ای توافق، از بازسازی ذخایر اورانیوم غنی‌شده، پالایش آن با خلوص بالاتر و نصب سانتریفیوژهای پیشرفته برای سرعت بخشیدن به غنی‌سازی -و در مجموع کاهش زمان گریز هسته‌ای خود- تلافی کرد. همچنین ایران به تدریج راه‌‌های بهتری برای دور زدن تحریم‌ها یافت و گفته می‌شود دولت بایدن نیز از زمان آغاز به کار، در عمل از اعمال سفت و سخت بخشی از تحریم‌ها خودداری کرده است.
به ادعای رویترز،اگرچه ایران ارقام دقیقی را در مورد فروش نفت فاش نمی کند، یک مقام نفتی ایران گفت که این رقم در حال حاضر حدود 1.5 میلیون بشکه در روز است و بیشتر آنها با تخفیف به چین می روند.
با این حال، پس از حمله روسیه به اوکراین که نگرانی‌های عرضه را تشدید کرد، قیمت جهانی نفت خام همچنان بالاست و قیمت نفت برنت در ماه مارس به 139 دلار در هر بشکه رسید که بالاترین قیمت از سال 2008 است.
رسانه دولتی ایران در ماه مارس گزارش داد که مجلس ایران سقف صادرات نفت و میعانات گازی را از 1.2 میلیون بشکه در روز به قیمت 60 دلار در سال گذشته به 1.4 میلیون بشکه در روز به قیمت 70 دلار بر اساس بودجه دولتی امسال، افزایش داد.
در حالی که به باور تحلیلگران هدف نهایی هنوز احیای برجام است، مقامات ایرانی گفتند که افزایش قیمت نفت با افزایش درآمدها، دریچه ای از فرصت را برای ایران باز کرده و به اقتصاد ماه‌ها فرصت تنفس داده است.
شکست مذاکرات، پایان دنیا نخواهد بود
یک مقام ارشد ایرانی که از ذکر نامش خودداری کرد، گفت: «برنامه هسته ای ما طبق روال پیش می رود و زمان به نفع ماست.»
این مقام مسئول با بیان اینکه «اگر مذاکرات شکست بخورد، پایان دنیا نخواهد بود»، افزود: «این واقعیت که اقتصاد ایران اکنون چندان متکی به احیای توافق نیست، در صورت از سرگیری مذاکرات، اهرم‌های قوی برای مذاکره‌کنندگان ایجاد می‌کند».
امتناع تهران و واشنگتن از عقب نشینی درباره مناقشه حذف سپاه پاسداران از فهرست FTO باعث ایجاد تردید در مورد اینکه آیا بن‌بست در روند توافق می‌تواند حل شود یا خیر، شده است.
مقامات ایرانی علناً از فشارهای ایالات متحده شانه خالی کرده‌اند و می‌گویند که تهران در دور زدن تحریم ها ماهر شده است زیرا این تحریم‌ها برای دهه‌ها یک واقعیت اقتصادی برای ایران بوده است.
۲ عامل تعیین‌کننده در موضع کنونی تهران
تحلیلگران بر این باورند که در حال حاضر دو فاکتور می‌توانند در تصمیم‌سازی و تعیین سیاست‌های تهران در قبال مذاکرات احیای برجام نقش اساسی‌تری ایفا می‌کنند: نخست فرصت‌های ناشی از جنگ اوکراین به خصوص افزایش قیمت نفت، و دوم افزایش دشواری‌های معیشتی و نارضایتی‌های داخلی به دلیل اقتصاد تحت تحریم ایران.
جهاد آزور، مدیر بخش خاورمیانه و آسیای مرکزی صندوق بین‌المللی پول (IMF) گفت که اقتصاد ایران طی چند سال گذشته با تحریم‌ها سازگار شده است. آزور به رویترز گفت: «افزایش قیمت نفت و افزایش تولید نفت (ایران) یک رشد مازاد در درآمدها را تشکیل می‌دهد».
با این حال، هنری رم، تحلیلگر ایران در گروه مشاوره اوراسیا، گفت که تهران ارزش کاهش تحریم‌ها را دست‌کم، و توانایی‌های خود در درازمدت را دست بالا می‌گیرد.
رم گفت: «رهبران ایران احتمالاً عملکرد قوی‌تر اقتصادی داخلی، اجرای محدودتر تحریم‌های نفتی آمریکا و تمرکز شدید غرب بر جنگ اوکراین را به‌عنوان دلایلی برای عدم ناامیدی از حصول توافق در نظر می‌گیرند. اگرچه بهرحال تهران برای یک توافق با قیمت مناسب به احتمال زیاد باز هستند».
به گفته یکی از مقامات سابق دولت ایران، علی‌رغم افزایش اخیر درآمدها، تحریم‌ها همچنان تأثیر عمده‌ای بر زندگی روزمره و معیشت مردم در ایران دارد، به این معنی که همه از نخبگان تجاری گرفته تا خانواده‌های کم‌درآمد با تورم فزاینده، کاهش ارزش پول ملی و افزایش بیکاری مواجه هستند.
بنابراین، رهبران ایران ممکن است درباره ناامیدی در حال جوشیدن در داخل کشور احتیاط کنند. در نهایت، آنها پایان دادن به تحریم‌ها را ترجیح می‌دهند، زیرا آنها نگران شکل‌گیری ناآرامی‌ها در میان اقشار کم‌درآمد در اعتراض به مشکلات اقتصادی هستند.
این مقام دولتی سابق افزود که هنوز مردم به اندازه کافی مزایای افزایش درآمدهای نفتی را احساس نمی کنند.
چالش اقتصادی بزرگتر از تحریم‌ها
سعید لیلاز، تحلیلگر ایرانی، گفت که مشکلات اقتصادی داخلی ایران، از جمله سوء مدیریت و فساد که درآمد مورد نیاز برای سرمایه گذاری، ایجاد شغل و توسعه را کاهش می دهد، چالشی بزرگتر از تحریم ها برای این کشور ایجاد می کند.
به ادعای این گزارش نرخ تورم رسمی حدود 40 درصد است در حالی که برخی آن را بالای 50 درصد تخمین می زنند. تقریبا نیمی از جمعیت 82 میلیونی ایران زیر خط فقر هستند. و برآوردهای غیررسمی حاکی از آن است که نرخ بیکاری بسیار بالاتر از نرخ رسمی 11 درصد است.
الکس وطنخواه، مدیر برنامه ایران در موسسه خاورمیانه مدعی است: «همه شاخص‌های اقتصادی از وضعیت مطلوب فاصله دارند. به ادعای وطنخواه قیمت کالاهای اساسی مانند نان، گوشت و برنج تدریجاً در حال افزایش است. قیمت خانه در ماه های اخیر در برخی مناطق حدود 50 درصد افزایش یافته است.
