قفقاز؛ زمین بازی تهران یا باکو؟

به گزارش اقتصادنیوز، پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال آذربایجان، تهران و باکو گاه به گاهی تنش هایی را تجربه کردند. با این حال، ایران از منظر آذربایجان دارای اهمیتی استراژیک است و با داشتن حدود 618 کیلومتر مرز زمینی یکی از بزرگترین همسایگان جنوب باکو قلمداد می شود. از همین رو نوعی مشارکت عمل گرایانه میان دو بازیگر تعریف شده؛ مشارکتی که مستلزم احیای پروژه‌های زیرساختی منطقه‌ای، بالاخص پیوندهای ترانزیتی است.

قفقاز میدان قدرت نمایی تهران- باکو

روابط آذربایجان و ایران از سال 2020، زمانی که ایروان و باکو درگیر شدند، تیره شد. به ادعای ناظران تیرگی روابط دو کشور، نگرانی‌هایی را در مورد تاثیر بالقوه چنین شرایطی بر منطقه قفقاز جنوبی افزایش داد. پیامدهای احتمالی تنش ها می تواند اختلالات اقتصادی باشد یا درگیری های مرزی با دخالت بازیگران منطقه ای و غیرمنطقه ای چون ترکیه، روسیه، اسرائیل و احتمالا غرب باشد. از منظر ایران، چند گزاره زمینه ساز اختلاف میان تهران و باکو شده، یکی از گزاره ها، ادعای باکو مبنی بر نگاه داشتن اطلاعات اسرائیل در خاک این سرزمین است و دیگری خیز آذربایجان جهت تقویت محور باکو- آنکارا است. به واسطه چنین دلایلی تهران اکتبر 2022 جهت برقراری انعطاف در روابط دو بازیگر، برای نخستین بار در مرز جمهوری آذربایجان مانور نظامی برگزار کرد.

به نوشته مدرن دیپلماسی، رویکرد منتقدانه ایران از آذربایجان را می‌توان در قاب نگرانی‌های این کشور در باب تغییرات احتمالی مرزها در قفقاز جنوبی تبیین کرد.ناظران نیز می گویند، رویکرد ایران در ارتباط با آذربایجان بدون شک نشانه تغییر اتحادهای منطقه و پویایی جهانی و شکل گیری بلوک های مشارکتی تازه است.به ادعای این گروه، تهران درباب رویکرد و مواضع آذربایجان-ترکیه-اسرائیل تردید دارد، چرا که تصور می کند این سه بازیگر برای دور کردنش از منطقه ممکن است به اهرم های متفاوتی متوسل شده و بدین ترتیب خطوط قرمز جدیدی تعریف کنند. از آنجایی که باکو و آنکارا خلاء حاکم بر قفقاز جنوبی را در نبود مسکو پر می کنند، ایران نیز با ارمنستان هم صدا شده است.

تنش در میانه تجارت

روابط تهران و باکو به واسطه اظهارات الی کوهن، وزیر خارجه اسرائیل و ادعایش مبنی بر مشارکت( ادعایی) تل آویو و باکو علیه ایران تیره شد، همزمان تلاش های باکو برای بازتعریف اتحادهای منطقه ای با جهان ترک در آسیای مرکزی و ایجاد مسیرهای ترانزیتی جدید، به اختلاف ها دامن زد. از دگر سو، تغییر بالقوه مرزها در قفقاز جنوبی برای دو بازیگر بی هزینه نیست، در دوره پسا جنگ، آذربایجان ایجاد کریدور زمینی با نخجوان از طریق استان سیونیک ارمنستان را مطرح کرد و بدین ترتیب ایران را نادیده گرفت. طبیعتا چنین موضعی تهران را خشمگین کرد.با این همه این نکته را نباید نادیده گرفت که آذربایجان برای تهران شریک تجاری مهمی است و در حوزه اتصال و پروژه‌های زیربنایی به‌ویژه در مسیر ترانزیت شمال به جنوب نقش کلیدی دارد.

باکو مدت زمانی طولانی است که در قامت شریک تجاری پیشرو تهران در میانه مبارزه با تورم و نرخ بالای بیکاری فعالیت دارد. به گزارش رسانه ها، حجم مبادلات تجاری دو بازیگر از ژانویه تا می 2023 بالغ بر 212 میلیون و 612 هزار دلار بوده که نسبت به مدت مشابه در سال 2022 7.6 درصد افزایش داشته است.از همین رو می توان گفت که تجارت عامل تعیین کننده در روابط آذربایجان و ایران است، زیرا هر دو کشور به طور فشرده در چندین پروژه زیرساختی منطقه ای، به ویژه خطوط ریلی و بزرگراه های جدید در مناطق مرزی مشارکت داشته و دارند. در این راستا، آذربایجان نقش مهمی در پیوند ایران و روسیه در چارچوب کریدور بین المللی شمال و جنوب ایفا کرد.

رقابت در جنوب قفقاز

آذربایجان بخشی حیاتی از کریدور حمل و نقل بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC)، مسیر اصلی ترانزیت و تجارت ایران با مناطق پرجمعیت غربی روسیه، گرجستان و بلاروس است. گذرگاه مرزی آستارا مسیر اصلی ترانزیتی ایران، جمهوری آذربایجان و روسیه قلمداد می شود. به همین دلیل گروهی از تحلیلگران تاکید دارند که دو مولفه تجارت و ارتباطات در مشارکت ایران و آذربایجان نقشی کلیدی دارند. بنابراین، در میانه تنش های دیپلماتیک سال 2022، باکو و تهران توافقنامه مهم دیگری را امضا کردند که در چارچوبش خط حمل و نقل و تامین برق جدید که سرزمین اصلی آذربایجان را از طریق ایران به منطقه نخجوان وصل می کرد، تعریف شد.

ناظران می گویند، تغییر چشم انداز ژئوپلیتیکی قفقاز جنوبی، روابط آذربایجان و ایران در سه سال اخیر را پیچیده تر کرده است. اگرچه اخیرا تنش زدایی جزئی از روابط باکو-تهران بوده، اما هنوز مشارکت آرام درون منطقه ای مبتنی بر اعتماد متقابل حاصل نشده. بدین ترتیب، مولفه هایی چون  مشارکت های اقتصادی و تجاری می توانند عوامل تغییر دهنده بازی برای برقراری مجدد گفتگوهای منطقه ای و احیای مشارکت عمل گرایانه باشند.