آیا تحریم‌های ایران واقعا برداشته شده‌است

 دبیرخانه شورای امنیت سازمان ملل با ارسال یادداشتی به کشورهای عضو سازمان ملل متحد، پایان رسمی مقررات بندهای ۳، ۴ و ۶ ضمیمه ب قطعنامه ۲۲۳۱، شامل آزمایش‌های موشکی، محدودیت صادرات و واردات اقلام موشکی به ایران و همچنین تحریم‌های مربوط به توقیف اموال و ارائه خدمات مالی به افراد و نهادهای ایرانی تحت تحریم شورای امنیت را به اطلاع کشورها رسانده است. در آن طرف اما شورای اتحادیه اروپا در بیانیه‌ای رسما اعلام کرد که اقدام‌های محدود کننده خود علیه جمهوری اسلامی ایران را حفظ می‌کند و تحریم‌هایی که قرار بود از روز ۱۸ اکتبر لغو شوند، فعال باقی می‌مانند. این دو خبر به نظر در تضاد با یکدیگر قرار دارند، اما واقعیت چیست؟

تاریخ‌های کلیدی برجام

 در ضمیمه پنجم برجام پنج تاریخ کلیدی آمده بود.  اول) روز نهایی‌شدن مذاکرات برجام و رسیدن به سند نهایی؛ دوم) روز پذیرش رسمی برجام؛ سوم) روز اجرای برجام که زمانی بود که دو طرف آمادگی لازم برای اجرای برجام را کسب می کنند. یعنی ایران اقدامات فنی لازم برای اجرای برجام را انجام می دهد و اروپا و آمریکا نیز مقررات لازم برای اجرای برجام در حوزه رفع تحریم‌ها را آماده می کنند تا بتوانند آن را تصویب کرده و به اجرا گذارند. چهارم) روز انتقال که زودترین زمان از بین این دو تاریخ است (الف) هشت سال بعد از روز پذیرش و ب) زمانی که آژانس بین المللی انرژی هسته ای تأیید کند که ایران یک سری مسائل اساسی را حل و فصل کرده است. پنجم) روز خاتمه قطعنامه شورای امنیت. 

انواع تحریم‌ها

 ایران با سه دسته تحریم روبرو بود: اول) تحریم‌های سازمان ملل، دوم) تحریم‌های اتحادیه اروپا و سوم) تحریم‌های آمریکا. در ضمیمه پنجم برجام مشخص شده بود که اروپا و آمریکا تحریم‌های خود را در چه زمانی لغو می‌کنند. تحریم‌های آمریکا و اروپا به دو دسته تقسیم می شدند: الف) آنهایی که در روز اجرا برداشته می‌شدند و ب) آنهایی که در روز انتقال رفع می‌شدند. 

قطعنامه 2231

 برجام که یک توافق بین‌المللی بود با قطعنامه 2231 به ضمیمه قطعنامه شورای امنیت تبدیل شد. این کار چند اثر داشت: اول) خروج از برجام برای هر یک از طرفین را سخت می‌کرد. یعنی نقض آن نه صرفاً نقض یک توافق بینالمللی بین طرفین بلکه نقض قطعنامه شورای امنیت تلقی می‌شد. البته ترامپ بعداً با بی توجهی به شورای امنیت این کار را انجام داد. دوم) اثر توافق بین المللی فقط نسبت به اعضای آن است. اما اثر تحریم شورای امنیت نسبت به کلیه دولتهای عضو سازمان ملل متحد است. بر اساس ماده 25 منشور ملل متحد، مصوبات شورای امنیت سازمان ملل متحد برای اعضا لازم الاجراست و بر اساس ماده 103 منشور ملل متحد، تعهدات دولتها در مقابل سازمان ملل بر سایر تعهدات بین المللی آنها برتری دارد. 

مکانیزم ماشه

 آمریکا از برجام خارج شد. سپس تلاش کرد که مکانیزم اسنپ بک را فعال کند و مدعی شد که چون ایران به برجام متعهد نبوده است، باید تحریم‌ها علیه ایران اعاده شوند. ایران پاسخ داد که آمریکا که خود عضو برجام نیست نمی تواند مکانیزم اسنپ بک را فعال کند. بقیه کشورها نیز این امر را پذیرفتند و آمریکا در این زمینه موفق نشد. 

ادعای اروپایی‌ها

 کشورهای اروپایی ادعا کردند که ایران تعهدات برجامی خود را انجام نداده است و در این زمینه قصور داشته است. اما این اعتراض را به صورت رسمی به شورای امنیت ارسال نکردند و مکانیزم حل و فصل اختلاف برجام را نیز فعال نکردند. شاید به دلیل مذاکرات برجامی تمایلی به ورود به آن فرایند نداشتند. 

حیات حقوقی برجام

 نتیجه مسائل فوق این شد که برجام به حیات حقوقی خود ادامه داد و بند مربوط به روز انتقال فرا رسید. حالا تحریم‌های سازمان ملل متحد مطابق ضمیمه دوم قطعنامه 2231 (ضمیمه اول خود برجام و ضمایم آن بود) برداشته می شوند. در ضمیمه دوم قید شده بود که ایران تا روز انتقال حق انجام یک سری فعالیتهای مربوط به امور موشکی و غیره را ندارد. نتیجه این می شود که بعد از روز انتقال حق انجام این  امور را دارد. 

خلاف قطعنامه؟

اتحادیه اروپا و آمریکا تحریم‌های موشکی ایران را حفظ کرده‌اند. این در حالی است که تحریم‌های سازمان ملل متحد در این مورد برداشته شده است. در این سوال مطرح است که آیا اتحادیه اروپا و آمریکا با حفظ این تحریم‌ها خلاف قطعنامه شورای امنیت عمل کرده‌اند؟ دو پاسخ می‌توان داد: الف) باقی نگه داشتن این تحریم‌ها نقض قطعنامه شورای امنیت است. ب) باقی نگه داشتن این تحریم‌ها نقض قطعنامه شورای امنیت نیست اگر مبنای این تحریم‌ها نه قطعنامه شورای امنیت، بلکه نگرانی‌های خود این کشورها باشد.

به عبارت دیگر، تحریم موشکی ایران دو زمینه و دلیل داشته است: اول) قطعنامه شورای امنیت و دوم) نگرانی‌های شورای اروپا و دولت آمریکا. در شرایط فعلی زمینه و دلیل اول مرتفع شده است اما زمینه و دلیل دوم باقی مانده است. برای هر یک از دو دیدگاه مزبور دلایلی می‌توان آورد اما رویه بین‌المللی بیشتر با دلیل دوم هماهنگ بوده است. یعنی مواردی وجود داشته است که اشخاصی مشمول تحریم‌های سازمان ملل نبوده‌اند اما مشمول تحریم‌های کشورها که تحریم‌های مستقل نامیده می‌شوند‌ قرار داشته‌اند. همین موضوع در رابطه با تحریم‌های کشورهای دیگر مثل ژاپن و کانادا و غیره علیه ایران صادق است.

چین و روسیه

 کشورهایی مثل چین و روسیه که ممکن است تمایل داشته باشند در زمینه‌های موشکی و غیره با ایران همکاری داشته باشند، تا قبل از روز انتقال اگر این کار را انجام می دادند، قطعنامه شورای امنیت را نقض کرده بودند اما اکنون مرتکب چنین نقضی نشده‌اند و آزاد خواهند بود که این کار را انجام دهند. اما آن دسته از شرکتهای آنها که چنین کاری انجام دهند، ممکن است با توجه به باقی ماندن تحریم‌های اتحادیه اروپا و آمریکا بعداً در معرض آثار فراسرزمینی این تحریمها قرار گرفته و با محدودیت‌هایی مواجه شوند.