معمای چندصدایی در عراق/ کارت برنده ایران در تعامل با بغداد

به گزارش اقتصادنیوز، همزمان با حمله هفتم اکتبر حماس به اسرائیل و آغاز جنگ در غزه چرخه خطرناکی از تشدید تنش در سراسر خاورمیانه آغاز شده است. ایران و محور مقاومت – جریان هایی چون انصار الله در یمن، حزب‌الله لبنان، و گروه های عراقی- مواضع اسرائیل و آمریکا را در سراسر منطقه هدف حملاتشان قرار داده اند. این وضعیت منطقه را در آستانه جنگی تمام عیار قرار داد به‌ویژه پس از رویارویی بی‌سابقه ایران و اسرائیل. در همین راستا شورای روابط خارجی اروپا یادداشتی را منتشر کرده است. اقتصادنیوز این یادداشت را در سه بخش ترجمه کرده که بخش نخست با عنوان «عراق؛ میدان رویارویی ایران و آمریکا/ کارت برنده بغداد در بازی میان ایران و کشورهای حاشیه خلیج فارس» منتشر و بخش دوم را با عنوان «قمار سودانی با دو کارت تهران و واشنگتن/ چگونه آمریکا موازنه در عراق را برهم زد؟» ترجمه کرد، در ادامه بخش سوم و نهایی آمده است.

بازی در دو میدان

دولت های عراق  بین خواسته‌های ایران و آمریکا حرکت می کنند. در این کشور هیچ حزبی در انتخابات عراق اکثریت را کسب نکرده است. دولت های ائتلافی به وجود آمده ناگزیر میزبان طیف وسیعی از دیدگاه ها بوده اند، از جمله اینکه روابط مستمر با ایالات متحده دارای ارزش سیاسی، نظامی و اقتصادی است.

در بیشتر دوران پس از صدام، نخست‌وزیری عراق توسط حزب الدعوه کنترل می‌شد؛ رهبرانی که در دوران ریاست جمهوری خود به تهران نزدیک شده اند، چهره هایی چون مالکی، در برابر فشارهای ذاتی دولت های ائتلافی تسلیم شدند و نتوانستند در قدرت بمانند. همچنین چهره هایی که نزدیک به ایالات متحده نیز بودند هم حیات سیاسی مداومی نداشتند.

اگرچه سودانی از چارچوب هماهنگی، یک بلوک سیاسی که شامل سیاستمداران متحد ایران است انتخاب شد، اما او دقیقاً مانند اسلاف خود ریاست یک دولت ائتلافی را بر عهده دارد و نزدیکی اش به چارچوب هماهنگی مانع از چالش هایش نشده است. از جمله مسائل مورد اختلاف، مسائل مربوط به اشتراک آب و اختلافات ارضی در خلیج فارس است. سودانی همچنین به دنبال کسب حمایت مستمر ایالات متحده، به ویژه برای رسیدگی به وضعیت وخیم اقتصادی عراق، بوده است. درآمد نفت عراق به دلار آمریکا انباشته شده و ذخایر خارجی آن در نیویورک نگهداری می شود. این ذخایر دارایی مهمی است که دولت عراق نمی تواند از دست بدهد و نشان دهنده تمایل دولت برای یک کشور تقویت شده است.

آنچه گفته شد نمادی از رویکرد عملگرایانه رهبران عراقی از سال 2003 است که بر اساس منافع استراتژیک استوار شده است. هیچ مثالی واضح‌تر از مقایسه بین مالکی و صدر نیست؛ هر دو سیاستمدار که جنبش‌هایشان از یک خاستگاه الهام می‌گیرد، اما رفتار سیاسی‌شان ناشی از اپورتونیسم است.

اولین دوره ریاست جمهوری مالکی از سال 2006 تا 2010 با حمایت قوی ایالات متحده و تمایل برای مقابله نظامی با بازیگران مسلح مشخص شد. او عملیات شوالیه ها را در سال 2008 برای بیرون راندن ارتش مهدی صدر از بصره آغاز کرد. این امر باعث شد تا برای دور دوم از انتخاب شود، اما واشنگتن پس از آن حمایت خود را برای دوره سوم ریاست او لغو کرد.

یکی از دلایل هراس آمریکا از افزایش اقتدارگرایی مالکی بود و تمایل های فرقه ای اش و دیگری شکست امنیتی دولت تحت رهبری اش از داعش و از دست رفتن موصل در آن بازه زمانی. صدر نیز مواضعی نوسانی داشت که ناشی از تمایلات پوپولیستی و قدرت جوی اش است. پس از تهاجم ایالات متحده، او خود را یک ناسیونالیست عراقی می‌دانست که می‌جنگد. در آن بازه زمانی ای این چهره سیاسی با هدف ایران برای خروج آمریکا از عراق همسو بود. اما پس از تقویت پایگاه اجتماعی اش رویکرد خود را تغییر داد.

اقتصاد؛ شریان حیاتی رابطه ایران و عراق

مهم ترین بخش روابط ایران و عراق، تعامل اقتصادی میان دو بازیگر است. در کنار ترکیه و چین، ایران یکی از سه شریک تجاری بزرگ عراق است. در سال 2021، عراق بزرگترین واردکننده کالاهای ایرانی در جهان بود (حدود 9 میلیارد دلار) که حدود نیمی از آن واردات گاز است.اگرچه تجارت نابرابر است، با واردات عراق ، این رابطه برای هر دو کشور به شیوه‌های حیاتی انجام می‌شود و هر یک اهرم مهمی به دیگری می‌دهد: روابط اقتصادی به عنوان راه نجاتی برای ایران در بحبوحه تحریم‌های غرب عمل می‌کند. در همین حال، اهرم اقتصادی تهران بر عراق در صادرات گاز این کشور نهفته است - که عراق تقریباً نیمی از تولید برق داخلی خود را به آن متکی است.در کشوری مانند عراق که برای تامین نیازهای برق خود تلاش می کند، هر گونه اختلال در عرضه گاز، ناآرامی های اجتماعی و سیاسی را به دنبال دارد. در همین راستا کنترل ایران بر صادرات گاز به عنوان ابزاری قدرتمند برای اعمال فشار و حفظ نفوذ بر عراق عمل می کند. تخمین زده می شود که میزان فعلی گازی که عراق نمی تواند جذب کند، بیشتر از گازی است که عراق از ایران می خرد. در گذشته، تلاش‌ها برای برداشت گاز عراق با مشکل مواجه می‌شد. از همین رو فروش گاز برای ایران به سان اهرمی حیاتی است، اما به واسطه تحریم های ایالات متحده، عراق مجبور است برای خرید برق و گاز از ایران، دائما با آمریکا در تعامل باشد.

تعامل اقتصادی نزدیک ایران با عراق از زمان بحران بانکی در لبنان در سال 2019، که نقدینگی لبنان را کاهش داد و یکی از معدود راه‌هایی که ایران برای دسترسی به دلار آمریکا داشت را از بین برد، بیشتر شد. این امر موجب گشت تا عراق به عنوان یکی از بازارها و منابع دلاری در دسترس ایران باشد.بنابراین، حوزه اقتصادی یکی از حوزه‌هایی است که تا زمانی که تحریم‌های غرب علیه ایران پابرجاست، عراق می‌تواند از آن بهره مند شود. علاوه بر این، علیرغم فشارهای سیاسی مداوم در ایالات متحده برای پایان دادن به معافیت‌های گازی در باب ایران ، اهمیت حفظ ثبات عراق تاکنون تمدید آن را تضمین کرده است.با این حال، مکانیسم پرداخت بین عراق و ایران منبع اختلاف میان دو بازیگر است. هنگامی که عراق گاز را خریداری می کند، وجوه به حسابی که ایران در بانک تجارت عراق (TBI) دارد، واریز می شود. ایران می‌خواهد به این وجوه به دلار دسترسی داشته باشد، اما عراق نمی‌تواند بدون خطر تحریم‌های آمریکا به دلار سپرده‌گذاری کند.