سودای تازه اردوغان؛ معمای آشتی‌کنان ترکیه و سوریه/ نیم نگاه آنکارا و دمشق به بازگشت ترامپ

به گزارش اقتصادنیوز، رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه 28 ژوئن در گفتگو با خبرنگاران به صراحت خواهان احیای روابط آنکارا و دمشق شد، 7 ژوئیه بر سفر اسد به ترکیه تاکید  و 12 ژوئیه در جریان کنفرانس مطبوعاتی در اجلاس سران ناتو در واشنگتن، از وزیر امور خارجه خود خواست زمینه را برای این دیدار فراهم کند. در حالی که تماس های مکرر اردوغان با اسد از نظر برخی ناامیدکننده به نظر می رسید، هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه مدعی شد که ترکیه هیچ برنامه ای برای کنار گذاشتن مخالفان سوری ندارد.این اولین باری نیست که اردوغان سوریه را برای آشتی تحت فشار قرار می دهد.

از پاییز 2022، ترکیه برای احیای روابط خود با گروهی از بازیگران عرب حاشیه خلیج فارس که رقیب این کشور محسوب می شدند، گام هایی جدی برداشت. از همان بازه زمانی تلاش ها برای مصالحه با سوریه کلید خورد. بعد از یک دهه دشمنی نشست هایی بین روسای اطلاعات، وزرای دفاع و در نهایت وزرای خارجه برگزار شد. در آستانه انتخابات ریاست جمهوری و پارلمانی ترکیه در ماه مه 2023، اردوغان برای دیدار با اسد خیز برداشت و از روسیه خواست برای تحقق این گزاره میانجیگری کند. در آن بازه زمانی بسیاری براین باور بودند که آشتی با سوریه در راستای منافع انتخاباتی اردوغان قابل تبیین است. از منظر این گروه، آشتی با سوریه راه حلی برای حل مشکل رو به رشد پناهندگان ترکیه قلمداد می شد و اردوغان می خواست به واسطه دیدار با همتای سوری خود به این چالش پایان دهد.امروز نیز گروهی می گویند، تلاش‌های اردوغان برای  احیای روابط تحت تأثیر تحولات داخلی و منطقه‌ای قرار دارد.

چالش تازه اردوغان

به نوشته مرکز عربی واشنگتن دی سی، مهمترین عامل، افزایش احساسات ضد مهاجران سوری در ترکیه است که در بحبوحه رکود اقتصادی همچنان در حال افزایش است. خشم از مهاجران سوری 30 ژوئن به اوج خود رسید. بعد از انتشار گزارشی درباب تعرض مهاجری سوری به یک کودک، مهاجران در شهر کایسری در مرکز آناتولی، یکی از پایگاه‌های حزب حاکم عدالت و توسعه هدف قرار گرفتند، گروهی خشمگین به خانه ها و محل کسب سوری ها حمله کردند و ساعت ها طول کشید تا پلیس بتواند تنش ها را آرام کند. حملات مشابه روز بعد در شهرهای دیگر علیه جمعیت سوری تکرار شد. چند روز بعد، مشخصات گذرنامه و آدرس بیش از 3 میلیون سوری مقیم ترکیه در کانال تلگرامی فاش شد. همه این تحولات تازه ترین جلوه ای از تبدیل شدن موضوع پناهندگان سوری به نقطه عطف داخلی در ترکیه بود. این واقعیت که جمعیت خشمگین خواستار کناره گیری رئیس جمهور در جریان ناآرامی های قیصری شدند؛ نشان از آن دارد که این مقوله پتانسیل این را دارد تا در آینده به چالشی سیاسی برای بقای اردوغان تبدیل شود.

این در حالی است که حزب جنبش ملی گرا (MHP)، رقیب اردوغان از سال 2015، دستور کار ضد مهاجرت را در اولویت قرار دهد. این جریان در گذشته به موضوع پناهندگان سوری اشاره ای نداشت. از همین رو تمرکز بر این گفتمان قابل توجه است، زیرا پایگاه حمایتی بیشتری دارد و می تواند بر لفاظی های ناسیونالیستی در ترکیه تأثیر بگذارد. این تغییر به جنگ قدرت در داخل ائتلاف حاکم ترکیه که اکنون با شکاف مواجه است، مرتبط است. حزب عدالت و توسعه و حزب جنبش ملی گرا برای داشتن سهمی از غنایم دولتی در مبارزه ای که مهار آن به طور فزاینده ای دشوار شده ، می جنگند. علاوه بر این، اختلافات سیاسی واقعی در حال ظهور است. پس از شکست حزب عدالت و توسعه در انتخابات محلی مارس 2024، به نظر می رسد اردوغان تمایل دارد موضع ضد غربی خود را برای برقراری روابط بهتر با غرب و تبادلات اقتصادی بهتر معتدل کند.

در جبهه داخلی، او همچنین قصد دارد با ارائه پیشنهادهایی به ظاهر زیبا برای اپوزیسیون اصلی ترکیه، حزب جمهوری خواه خلق (CHP) دو قطبی شدن را کم رنگ کند. در مقابل، حزب جنبش ناسیونالیست  از قطبی شدن و درگیری های لفظی قدرت می گیرد. علاوه بر این، مبارزات فعلی حزب عدالت و توسعه برای قدرت، اردوغان را وادار می کند تا آشتی سوریه و ترکیه را با فوریت بیشتری دنبال کند. اما در اینجا شاهد دور باطل هستیم. چشم انداز آشتی واکنش شدید شبه نظامیان در سوریه را به دنبال داشت، تظاهرات خشونت آمیز ضد ترکیه در مناطق تحت کنترل ترکیه در شمال غرب سوریه نمونه ای از واکنش هاست.

چرایی هم صدایی آنکارا و دمشق برای مصالحه

اردوغان برای احیای روابط با سوریه تحت تاثیر عوامل منطقه ای نیز قرار دارد. جنگ اسرائیل علیه غزه که می تواند دامنه اش تا لبنان نیز گسترش یابد، انگیزه‌هایی برای آنکارا و دمشق ایجاد است تا به 13 سال خصومت پایان دهند. حتی اگر بازگشایی کانال‌های دیپلماتیک نتواند همه تنش‌ها را حل کند، باز هم می‌تواند دامنه بحران را محدود کند. برخلاف تلاش‌های شکست خورده روسیه برای آشتی، این بار عراق نیز نقش فعالی را ایفا می‌کند که نشان می‌دهد متحد نزدیکش ایران، حامی دولت سوریه، از چشم‌انداز آشتی حمایت می‌کند یا حداقل بدان اعتراض ندارد.

انتخابات ریاست جمهوری آینده آمریکا و احتمال پیروزی دونالد ترامپ، انگیزه دیگری است که هم ترکیه و هم سوریه را برای از سرگیری مذاکرات برای سازش و احیای روابط در آینده تحریک می کند. تصور می شود ترامپ در قیاس با بایدن به حفظ حضور آمریکا در سوریه تمایل کم تری داشته باشد. زیرا ترامپ در دوران ریاست جمهوری خروج نیروهای آمریکایی از سوریه را کلید زد. هرچند تحت فشارها این فرایند را متوقف کرد. اگر ترامپ به قدرت بازگردد، ممکن است روند عقب نشینی را کامل کند. این گزاره آشتی ترکیه و سوریه را تسریع می کند. زیرا خروج آمریکا به گروه های کرد کمک می کند تا کنترل خود را بر این منطقه تقویت کنند.

پویایی کلی روابط ترکیه و سوریه و انتظارات پیرامون روند آشتی از زمان آغاز نشست‌های سطح بالا در دو سال پیش تا حد زیادی بدون تغییر باقی مانده است. سیاست ترکیه در سوریه همچنان حول محور سه هدف اصلی است: جلوگیری از ایجاد ساختارهای سیاسی خودمختار کرد در شمال سوریه ، مانند اداره خودمختار شمال و شرق سوریه، مهار موج های جدید مهاجرت سوری ها به ترکیه و در صورت امکان، بازگرداندن تعدادی از سوری های مقیم ترکیه به سوریه. در مقابل، دمشق از آنکارا می‌خواهد که به اشغال شمال غرب سوریه پایان دهد، ارتش ترکیه را از خاک سوریه خارج و حمایت از شورش مسلحانه علیه دولت را متوقف کند.

اخیراً بشار اسد به جای اینکه خواستار عقب نشینی فوری باشد، انعطاف نشان داده است. هرچند در این مسیر محتاط است. علاوه بر این، آشتی مزایای بالقوه ای برای سوریه به همراه دارد. اگرچه این کشور به واسطه بازگشت به اتحادیه عرب و برقراری روابط دیپلماتیک با برخی از کشورهای عربی پیشرفت کرده ، اما هیچ پیشرفت قابل توجهی در جایگاه جهانی خود به دست نیاورده است. آشتی با ترکیه، یکی از اعضای ناتو و یک حائل حیاتی بین پناهجویان سوری و اتحادیه اروپا، می‌تواند آغازگر روابط با غرب و در نهایت به لغو یا کاهش تحریم‌های فلج‌کننده اقتصادی غرب علیه سوریه منجر شود.

با این حال، حداقل در کوتاه مدت، پیشرفت در روابط دوجانبه بعید به نظر می‌رسد. اول اینکه معلوم نیست چگونه آشتی با سوریه به ترکیه کمک می کند تا مشکل پناهندگان را حل کند. برعکس، چنین مصالحه ای می تواند وضعیت ترکیه را بدتر کند. بر اساس توافق با دمشق، تعداد محدودی از سوری هایی که به مناطق تحت کنترل ترکیه بازگشته اند ناپدید شدند، زیرا آینده این مناطق بدون حضور ترکیه برای آنها غیرقابل دفاع خواهد بود. دوم و مهمتر از آن، عقب نشینی ترکیه از شمال سوریه، همانطور که در نهایت به یک آشتی کامل نیاز دارد، می تواند منجر به مهاجرت دسته جمعی از این مناطق به سمت ترکیه شود. همین مقوله می تواند چالش های امنیتی جدی را برای آنکارا ایجاد کند. از همین رو گروهی می گویند که تلاش های اردوغان برای آشتی بیش از همه در راستای منافع داخلی اش است تا سازش واقعی.

با این حال، این بدان معنا نیست که تماس های ترکیه غیر صادقانه است. در حالی که آشتی در باب موضوع پناهجویان به بن بست می رسد، اما فرصت هایی را برای آنکارا و دمشق ایجاد می کند. در همین راستا گروهی می گویند توافق ضد کردی محتمل ترین مسیر برای آینده آشتی ترکیه و سوریه است. چنین توافقی تنها مبتنی بر همکاری معاملاتی خواهد بود و به طور کامل انتظارات هیچ یک از طرفین را برآورده نخواهد کرد. اما همچنان فرصت هایی برای همکاری محدود ایجاد می کند.

در این میان، میزان تعهد ایالات متحده به کردها در سوریه تأثیر تعیین کننده ای خواهد داشت. اعتبار چتر حفاظتی آمریکا در حال حاضر زیر سوال رفته و موضع کردها به طور فزاینده ای متزلزل شده زیرا صداها در داخل ایالات متحده به نفع عقب نشینی از شمال سوریه اوج گرفته است. اگر واشنگتن عقب نشینی کند، همکاری ترکیه و سوریه به احتمال زیاد نتایج ملموسی به همراه خواهد داشت. چنین سناریویی مورد استقبال روسیه و ایران نیز خواهد بود، دو بازیگری که مدتهاست با حضور نظامی آمریکا در منطقه مخالف هستند. از طرفی دیگر، اگر واشنگتن تصمیم بگیرد نیروهای نظامی خود را حفظ کند، بعید است که آشتی ترکیه و سوریه نتایج ملموسی به همراه داشته باشد. آنکارا و دمشق قبل از برداشتن هر گونه گام روشن‌تر و جسورانه‌تر، به انتخابات آمریکا در 5 نوامبر و اقدامات بعدی واشنگتن در سیاست خارجی نگاه خواهند کرد.