یارکشی چین و روسیه در خفا؛ پکن مسکو را خلع سلاح کرد/ مانور اژدهای زرد در حیاط خلوت پوتین با طرح کمربند و جاده

به گزارش اقتصادنیوز، نشست اخیر سران سازمان همکاری شانگهای (SCO) که به میزبانی قزاقستان برگزار شد، توجه های بین المللی زیادی را به خود جلب کرد. گروهی هراس دارند که روسیه و چین از سازمان همکاری شانگهای برای ایجاد یک اتحاد نظامی مانند ناتو استفاده کنند، در حالی که برخی دیگر معتقدند که این نهاد می تواند پایه و اساس نظم جهانی جدید و ضد دموکراتیک باشد. با این حال، موفقیت های سازمان همکاری شانگهای از زمان گسترش آن در سال 2001 بسیار اندک بوده و اساساً خود را به جذب اعضای جدید و اجتناب از رسوایی های پرمخاطب محدود کرده است. هر عضو جدید به دنبال استفاده از سازمان همکاری شانگهای برای ارتقای اولویت های سیاست خارجی خود است. این امر علاوه بر اینکه شانگهای را بی تاثیر تر کرده، شهرتی تهدیدآمیز به آن می بخشد.

بر اساس منشور سازمان همکاری شانگهای، اهداف سازمان شامل تقویت روابط بین کشورهای عضو، توسعه همکاری در زمینه های مختلف، مقابله با تروریسم، جدایی طلبی و افراط گرایی و ارتقای حقوق بشر و آزادی های اساسی مطابق با قوانین ملی موجود می شود. با این حال، منشور در مورد اینکه چرا واقعا به سازمان همکاری شانگهای نیاز است، چندان شفاف نیست. این گزاره به کشورهای عضو کمک می کند تا از سازمان همکاری شانگهای برای پیشبرد برنامه های خود استفاده کنند.

فرصت سازی چین و روسیه

در همین راستا بنیاد کارنگی نوشته، روسیه تلاش داشته و دارد تا سازمان همکاری شانگهای را با ماجراجویی های خود در عرصه سیاست خارجی درگیر کند. در سال 2008، پس از حمله روسیه به گرجستان، رئیس جمهور وقت روسیه، دیمیتری مدودف، مسئله استقلال اوستیای جنوبی را مطرح کرد. در سال 2014، روسیه به دنبال به رسمیت شناختن الحاق کریمه بود و در سال 2022، پس از حمله گسترده به اوکراین، مسکو تلاش کرد تا اعضای سازمان همکاری شانگهای را به عنوان یک بلوک در سازمان ملل متحد در کنار خود تعریف کند. به روشی مشابه، چین از سازمان همکاری شانگهای برای ترویج " سرنوشت مشترک" استفاده می کند که در اسناد رسمی سازمان همکاری شانگهای نیز بدان اشاره شده، در حالی که قزاقستان اصرار دارد که سازمان باید بر توسعه مسیرهای ترانزیتی تمرکز کند.

در اجلاس سالانه سازمان همکاری شانگهای، رهبران انبوهی از بیانیه ها را ارائه می‌کنند، اما داده های تعریف شده در این اسناد به ندرت به واقعیت تبدیل می‌شوند. در حالی که فهرست کمیته‌ها و شوراهای سازمان همکاری شانگهای چشمگیر به نظر می‌رسد، اما در واقع خانه‌ای برای بوروکرات‌هایی هستند که به قلم فشار می‌آورند. برای مثال، شورای بازرگانی سازمان همکاری شانگهای رویدادهای زیادی را برگزار کرده، اما در بیست سال یک‌بار هم معاملات تجاری مهمی را بین کشورهای عضو تسهیل نکرده است. کنسرسیوم بین بانکی سازمان همکاری شانگهای به جز برگزاری سمینارها کاری انجام نمی دهد.اگر یک ارگان سازمان همکاری شانگهای وجود داشته باشد که باید به طور موثر عمل کند، آن ساختار منطقه ای ضد تروریسم است. اما چیزی بیشتر از کمک به کشورهای عضو در سازماندهی تمرینات نظامی انجام نمی دهد. هنگامی که یک حمله تروریستی بزرگ در یک کشور عضو رخ می دهد، تنها چیزی که می توان در وب سایت ساختار منطقه ای ضد تروریسم یافت، بیانیه های مطبوعاتی برای ابراز تسلیت است.

دهن کجی به پوتین؟

سازمان همکاری شانگهای همیشه اینقدر بی اثر نبوده است. هنگامی که این سازمان در سال 1996 با پنج عضو تعریف شد، به تعیین مرزهای بین چین و کشورهای شوروی سابق کمک کرد؛ پس از آن، این امید وجود داشت که به بستری برای ارتقای همکاری روسیه و چین در فضای پس از فروپاشی شوروی تبدیل شود، اما مسکو و پکن نتوانستند به توافقات لازم دست یابند. در ابتدا، پکن تلاش کرد تا سازمان همکاری شانگهای را به ابزاری تبدیل کند که از طریق آن بتواند جاه طلبی های اقتصادی و امنیتی خود را در آسیای مرکزی تحقق بخشد. سازمان همکاری شانگهای تمرینات نظامی منظمی را انجام داد و همچنین به برقراری تماس بین مؤسسات دفاعی و امنیتی اعضا کمک کرد. از دیگر دستاوردهای سازمان همکاری شانگهای می توان به خروج پایگاه های ناتو از آسیای مرکزی اشاره کرد. اگرچه دلیل اصلی خروج واشنگتن از منطقه، مسائل داخلی در ازبکستان و قرقیزستان بود، اما هماهنگی بین پکن و مسکو نیز در این زمینه نقش داشت. دستیابی به همکاری اقتصادی دشوارتر شده است. زمانی که روسیه دو ایده اصلی چین (ایجاد بانک توسعه و منطقه آزاد تجاری) را کنار گذاشت، پکن مستقل از سازمان همکاری شانگهای شروع به عمل کرد. تا به امروز، پیوندهای اقتصادی بین چین و آسیای مرکزی تحت ابتکار کمربند و جاده چین، توافق‌نامه‌های دوجانبه یا قالب چین به اضافه آسیای مرکزی - که روسیه را مستثنی می‌کند- قرار دارد.

همه اینها به این معنی بود که وقتی روسیه تلاش برای گسترش سازمان همکاری شانگهای را آغاز کرد، چین به اندازه‌ای درگیر بود که نگران کاهش اثربخشی این نهاد نبود. هند و پاکستان در سال 2017 و ایران در سال 2022 به سازمان همکاری شانگهای پیوستند. بلاروس در آخرین اجلاس سران در قزاقستان دهمین عضو این گروه شد. به ادعای ناظران چنین عضویت های متنوعی، به سختی می توان به خروجی این نهاد امیدوار بود.این گروه در ادامه ادعا می کنند که امروز، سازمان همکاری شانگهای به چیزی بیش از یک باشگاه برای رهبران کشورهای دوست تبدیل شده است. سازمان همکاری شانگهای حتی می تواند در سال های آینده بزرگتر شود. روسیه همچنان در تلاش است تا سازمان همکاری شانگهای را با مأموریت ایدئولوژیک خود هماهنگ کند، اما ایدئولوژی مسکو چندان با اولویت های سیاست خارجی سایر کشورهای عضو همخوانی ندارد. قبل از اجلاس سال 2022 سازمان همکاری شانگهای در سمرقند، مقامات ازبکستان حتی احساس می کردند که موظف بودند علناً با خبرنگاران روسی مخالفت کنند که می گفتند سازمان همکاری شانگهای «پاسخ روسیه به ناتو» است.

تخریب سازمان همکاری شانگهای نمونه دیگری از این است که چگونه فقدان رویکرد سیستماتیک روسیه در سیاست خارجی نفوذ روسیه را تضعیف می کند، حتی در مکان هایی که مسکو پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی تقریباً حضور انحصاری داشت. روسیه از ترس رقابت با چین، ابتکاراتی را که می‌توانست سازمان همکاری شانگهای را به یک سازمان منطقه‌ای مؤثر تبدیل کند، مسدود کرد. در عوض، مسکو ترجیح داد در موقعیتی باشد که نفوذ چین در آسیای مرکزی به واقعیت تبدیل گردد.