ماموریت پزشکیان روی میدان مین/ بازگشت ترامپ؛ سودای مامور پایان برجام

به گزارش اقتصادنیوز، سال ها اسرائیل و ایران درگیر رویارویی خاموش بودند اما پس از حملات موشکی و پهپادی ایران به اسرائیل در آوریل گذشته معادلات حاکم بر منطقه برهم خورد و خاورمیانه در آستانه جنگی تمام عیار قرار گرفت. حال به باور ناظران در فضای تازه تنش ها، شاید بازگشت به توافق هسته‌ای امضا شده با ایران بتواند از میزان تنش ها بکاهد. هرچند گروهی دیگر مدعی اند این توافق مرده و امیدی به بازگشت بدان نیست.

پیامدهای خروج آمریکا از برجام

به نوشته موسسه مطالعاتی امور بین الملل بارسلونا، توافق هسته ای ایران که از آن تحت عنوان برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) نیز یاد می شود، در 14 ژوئیه 2015 در وین بین ایران از یک طرف و پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل (چین، فرانسه، روسیه، بریتانیا و آمریکا) و آلمان امضا شد؛ توافقی که دربردارنده تعهدات متقابل در باب لغو کلیه تحریم های سازمان ملل و اعمال محدودیت هایی در باب برنامه هسته ای ایران بود. در آن بازه زمانی، برجام در سطح بین المللی به عنوان یک توافق برد-برد و یک موفقیت بزرگ دیپلماتیک مورد استقبال قرار گرفت. گفته می شد به واسطه این توافق هدف جامعه بین‌المللی که همانا محدود کردن قابلیت‌های برنامه هسته‌ای ایران و (به ادعای این موسسه مطالعاتی) تقویت امنیت در منطقه و رهایی تهران از بار تحریم ها بود محقق خواهد شد. بنابراین، امضای برجام آغاز دوره ای از خوش بینی و فرصت های اقتصادی قلمداد می شد. در ماه‌های اول پس از امضای قرارداد، تولید ناخالص داخلی ایران با سرعت افزایش یافت و چشم‌اندازسرمایه‌گذاری‌های مشترک به شکلی برجسته ترسیم شد. همچنین انتظار می رفت که اجرای این معامله در بلندمدت زمینه ساز تسهیل انعقاد توافقات آتی در زمینه های مختلف باشد.

توافق در باب اقدامات ملموس ذیل برجام دو مسیر افزایش غنی سازی اورانیوم و فرآیند پلوتونیوم را پوشش می داد.

آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) که مسئول راستی‌آزمایی تمامی اقدامات هسته‌ای است، در مارس 2018 اعلام کرد که ایران به تعهدات خود ذیل برجام عمل می‌کند. با این حال، دو ماه بعد، دولت ترامپ به طور یکجانبه ایالات متحده را از این توافق خارج و تحریم‌های جدیدی را با دامنه جهانی علیه تهران اعمال کرد؛ تحریم هایی که تجارت با ایران را به شکلی منفی تحت تاثیر قرار داده و دسترسی این کشور به سیستم مالی بین‌المللی را قطع کرد.

رویکرد ترامپ توسط عربستان سعودی و اسرائیل مورد استقبال قرار گرفت. این دو بازیگر مدعی بودند که نقطه ضعف (ادعایی) برجام عدم اعمال محدودیت بر برنامه های موشکی (بالستیک) ایران بوده؛ گزاره ای که ایران با هرگونه رایزنی در باب آن مخالف بوده و هست.

تهران باور دارد که توان نظامی و دفاعی اش قابل رایزنی نیست.

با این حال و براساس داده های نظرسنجی های سی ان ان خروج ایالات متحده از برجام به طور گسترده توسط جامعه بین المللی و دو سوم افکار عمومی ایالات متحده به چالش کشیده شد. بسیاری باور دارند که ترامپ با خروج یکجانبه از برجام مرتکب اشتباه استراتژیک شد و به تهران فرصت داد تا برنامه هسته ای خود را با سرعت پیش ببرد و در آستانه گریز هسته ای قرار بگیرد.

فرانسه، آلمان و بریتانیا در بیانیه‌ای مشترک تلاش کردند تا این توافق را نجات دهند و اعلام کردند که قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد که توافق هسته‌ای ذیل آن تعریف شده به عنوان «چارچوب حقوقی الزام‌آور بین‌المللی برای حل مناقشه» باقی مانده است. چین و روسیه نیز رویکرد ترامپ را زیر سوال بردند و خروج آمریکا از برجام را به چالش کشیدند.

 همزمان کمیسیون اروپا تحریم های آمریکا علیه ایران را در اتحادیه اروپا غیرقانونی اعلام کرد و از شرکت ها و شهروندان اروپایی خواستند تا بدون لحاظ کردن محدودیت های اعمالی آمریکا با تهران وارد تعامل شوند.با این وجود، فارغ از این لفاظی ها، تروئیکای اروپایی نتوانست در عمل زمینه را برای تداوم برجام هموار کند، گزاره ای که سبب شد تهران در واکنش به کنش غرب، تعهدات خود را کنار گذاشته و افزایش غنی سازی و پیشرفت در برنامه هسته ای را در اولویت قرار دهد.

تلاش برای احیای فرصت از دست رفته

به ادعای این موسسه مطالعاتی لغو قراردادهای تجاری شرکت های غول‌پیکر مانند بوئینگ و ایرباس با ایران تاثیری منفی بر اقتصاد این کشور برجای گذاشت.

لغو توافق ها همچنین از منظر سیاسی تعیین کننده بود. در جریان مبارزات انتخاباتی 2021، ابراهیم رئیسی، نامزد وقت ریاست جمهوری، یکی از منتقدان برجام بود، هرچند در همان بازه زمانی نیز تعاملات بین ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی جریان داشت و در سال 2021 با پیروزی بایدن در آمریکا، تلاش برای بازگشت به توافق آغاز شد.

با این همه در میانه رایزنی ها، تهران به واسطه بدعهدی غرب، ایران به همکاری اش با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پایان داد و مانع از حضور بازرسان در سایت های خود شد. اما اندکی بعد در جریان سفر رافائل گروسی، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تهران در مارس 2023، ایران آمادگی خود را برای ادامه همکاری و اجازه فعالیت‌های راستی‌آزمایی و نظارت بیشتر این نهاد پادامانی را داد.

به ادعای ناظران، اجرای برجام به امنیت و ثبات منطقه کمک می کند، اما فعلا تلاش ها برای احیای آن ناکام مانده است. امروزه تنش های ژئوپلتیکی بیش از هر زمان دیگر نیاز به احیای این توافق را برجسته تر کرده؛ از یک سو، هرچند مقوله هایی چون همکاری های نظامی ایران و روسیه بالاخص به واسطه جنگ در اوکراین  به مانعی در برابر رایزنی های احتمالی تبدیل شده است. از سوی دیگر، رویاروی بی سابقه ایران و اسرائیل در آوریل 2024 فصل جدیدی را در روابط تهران - تل آویو رقم زده و موجب شده تا پیشرفت برنامه هسته ای ایران بیش از هر زمان دیگر در مرکز توجه ها قرار بگیرد.

حال گروهی مدعی اند که انتخابات آتی آمریکا در نوامبر آرایش میدان بازی را تغییردهد. هرچند بازگشت ترامپ معادلات را پیچیده تر خواهد کرد.با این همه امروز مسعود پزشکیان، رئیس جمهوری تازه نفس ایران عزم خود را برای تعامل با غرب جهت کاهش فشار تحریم ها جزم کرده، تلاش هایی که ممکن است به واسطه گزاره های متعدد نتیجه بخش نباشد. امروز خاورمیانه روی بمب ساعتی قرار دارد و کنش و واکنش ها میان اسرائیل و محور مقاومت، طبیعتا تعامل تهران با جبهه غرب را تحت تاثیر قرار خواهد داد و اگر رایزنی ها را غیر ممکن نکند می تواند مانعی جدی در برابر آن قلمداد شود.