بده بستان ترکیه در قلب آسیا؛ مانور ایران و اسرائیل در حیاط خلوت روسیه/ جنگ اوکراین چگونه کرملین را به زیر کشید؟

به گزارش اقتصادنیوز، به ادعای ناظران در ده ماه گذشته، اسرائیل و ایران درگیر رویارویی نیابتی از غزه و لبنان تا سوریه و یمن بوده‌اند. پس از ترور رهبران برجسته محور مقاومت، به نظر می‌رسد که تنش‌ها بیشتر خواهد شد. رویارویی اسرائیل و ایران به نوبه خود جنگ سرد بین بلوک غرب به رهبری ایالات متحده و بلوک اوراسیا به رهبری چین، روسیه و ایران را نیز تحت تاثیر قرار داده است.

جنگ اوکراین و فرصت سازی رقبای کرملین

نشنال اینترست به نقل از گروهی از ناظران مدعی شد: آشکار است که رویارویی اسرائیل و ایران در سراسر خاورمیانه عریان‌تر شده است. در چنین شرایطی جنگ سرد اسرائیل و ایران در سراسر قفقاز و آسیای مرکزی نیز در جریان است. به ادعای ناظران، تل آویو و تهران با بهره‌گیری از نوسانات ژئوپلیتیکی، تلاش می‌کنند جای پای خود را در این مناطق محوری گسترش دهند. جنگ روسیه و اوکراین منجر به کاهش تمرکز مسکو بر این مناطق، دو حوزه سنتی نفوذ این بازیگر شد. حال گروهی مدعی اند، اسرائیل و ایران با استفاده از این خلاء وارد میدان رقابت شده‌اند. اسرائیل پیوندهای خود را با آذربایجان تقویت کرده و با تعریف رشته‌های جدید با کشورهای آسیای مرکزی به دنبال بازتعریف نقش خود است، در حالی که ایران در حال گسترش روابط با ارمنستان و تقویت موقعیت خود در آسیای مرکزی است. در همین حال، ترکیه، نوعی نوسان ژئوپلیتیکی، بین اردوگاه های غربی و اوراسیا را تجربه می‌کند.

به طور سنتی، روسیه بر قفقاز و آسیای مرکزی تسلط داشته است. پس از اینکه جمهوری‌های شوروی سابق از دایره کنترل مستقیم مسکو خارج شده‌اند، باز هم روسیه به کشورهای قفقاز و آسیای مرکزی به عنوان بخش‌های جدایی‌ناپذیر جغرافیای خود نگاه کرد و همزمان روابط نزدیک سیاسی و اقتصادی‌اش را با آن‌ها حفظ می‌کند. مسکو از روابط دیپلماتیک و اقتصادی قوی با کشورهای آسیای مرکزی برخوردار است و پایگاه‌های نظامی در ارمنستان، گرجستان، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان دارد. علیرغم روابط قوی روسیه با این گروه از بازیگران، شواهد حکایت از آن دارد که برتری روسیه در این مناطق به شدت کم رنگ شده است. ارمنستان، گرجستان و آذربایجان در سیاست‌های خارجی و اقتصادی خود تنوع بخشیده‌اند که بخشی از آن به دلیل واکنش محتاطانه‌شان به جنگ روسیه در اوکراین است. گرجستان روابط خود را با اروپا و چین تقویت کرده، ارمنستان به ایران نزدیک‌تر شده و آذربایجان به سمت ترکیه حرکت کرده است. ایران در حال توسعه جاده‌هایی از طریق ارمنستان و گرجستان بوده و به دنبال ایجاد پیوندهای محکم بین خود و بنادر دریای سیاه گرجستان است. ارمنستان و گرجستان نیز روابط خود را با عربستان سعودی ارتقا داده اند.

پشت پرده هم صدایی اسرائیل با قلب آسیا

کشورهای آسیای مرکزی نیز مانند همسایگان خود در کرانه مقابل دریای خزر، اندک اندک از مدار مسکو دور شده‌اند. هیچ‌کدام از این بازیگران از حمله به اوکراین حمایت نکرده‌اند، هیچ‌کدام جمهوری‌های به اصطلاح مردمی در دونتسک و لوهانسک را به رسمیت نشناخته‌اند و همه از تحریم‌های غرب علیه روسیه تبعیت کرده‌اند. در اکتبر 2022، قرقیزستان مانورهای نظامی سازمان پیمان امنیت جمعی به رهبری روسیه را که قرار بود در خاک این کشور برگزار شود، لغو کرد. قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان و ترکمنستان تمرکز خود را بر پروژه‌های غیرروسی به ویژه سازمان کشورهای ترک به رهبری ترکیه آغاز کرده‌اند. اسرائیل برای ایجاد پیوندهای نزدیک‌تر با کشورهای این مناطق تلاش‌هایش را افزایش داده است. با از بین رفتن برتری روسیه در قفقاز و آسیای مرکزی و تعمیق روابط ایران با روسیه، تل آویو برای تقویت روابط خود با کشورهای مرکز اوراسیا زمینه سازی کرده است. اگرچه تل آویو برای جایگزینی روسیه به عنوان هژمون منطقه نه تمایل دارد و نه انگیزه ، اما به ادعای ناظران  فرصتی را برای گسترش جای پای خود و تحکیم شراکت‌های موجود برای مقابله با محور روسیه و ایران در این منطقه پیدا کرده است.

آذربایجان به دلیل قرار گرفتن در مرز شمالی ایران، شریک مهمی برای اسرائیل است. براساس گزارش‌های ادعایی، آذربایجان به اسرائیل اجازه داده تا از پایگاه‌های خود برای انجام پروازهای شناسایی و همچنین انجام عملیات استفاده کند. ادعایی که باکو به شدت رد کرده است. در همین حال، بین سال‌های 2016 تا 2020، آذربایجان 69 درصد تسلیحات اصلی خود را از اسرائیل دریافت کرد که 17 درصد از کل صادرات تسلیحات اسرائیل در آن سال‌ها را تشکیل می‌دهد. اسرائیل نیز 30 درصد نفت خود را از آذربایجان وارد می‌کند. باکو از سلاح‌های اسرائیلی در درگیری‌های دوره‌ای خود با ارمنستان بر سر قره باغ کوهستانی استفاده کرده است. به عنوان نشانه‌ای از شکوفایی روابط بین تل آویو و باکو، آذربایجان در مارس 2023 سفارت خود را در اسرائیل افتتاح کرد.

علیرغم حمایت ترکیه از حماس پس از حملات 7 اکتبر، به نظر نمی‌رسد که تلاش‌های اسرائیل برای تقویت روابط خود با آذربایجان به دلیل مشارکت راهبردی رو به رشد بین باکو و آنکارا کمرنگ شده باشد. با این وجود، روابط ترکیه و آذربایجان ممکن است در نهایت تعامل باکو و تل آویو را تحت تاثیر قرار دهد. در همین حال، اسرائیل و ارمنستان، رقیب تاریخی آذربایجان، علیرغم شباهت‌هایشان به عنوان بازیگران کوچک و درگیری با تهدیدات وجودی، روابط خود را به طور قابل توجهی گسترش نداده‌اند. اصلاحات ژئوپلیتیکی بزرگ کار آسانی نیست.

ترکش های جنگ سرد ایران و اسرائیل

به ادعای ناظران هراس اسرائیل از نفوذ ایران در آسیای مرکزی باعث شده که این بازیگر فعالیت خود را در این منطقه افزایش دهد. ایران حضور اقتصادی تثبیت شده‌ای در آسیای مرکزی دارد. کشورهای آسیای مرکزی به بندرعباس برای عرضه بیشتر سوخت‌های فسیلی خود به بازار متکی هستند. با این وجود، به ادعای ناظران کشورهای آسیای مرکزی به واسطه فعالیت‌های منطقه‌ای تهران، به‌ویژه حمایت این کشور از محور مقاومت تلاش دارند از رویکرد محتاطانه پیروی کنند. پس از سقوط کابل به دست طالبان در سال 2021، احتمال مجدد عبور رادیکال ها به آسیای مرکزی از طریق مرز افغانستان، نگرانی‌ها در مورد تروریسم، را افزایش داده است. بالاخص افزایش پویایی داعش شاخه خراسان، کشورهای آسیای مرکزی را به تقلا واداشته است. در این میان، اسراییل فرصتی را پیدا کرده و تلاش می کند با دولت‌های آسیای مرکزی روابط برقرار کند. در سال 2016، بنیامین نتانیاهو اولین نخست وزیر اسرائیل بود که به قزاقستان سفر کرد. در دسامبر 2022، وزارت خارجه اسرائیل میزبانی مقامات دولتی از پنج کشور آسیای مرکزی را بر عهده داشت.

به ادعای ناظران، در حالی که اسرائیل و ایران برای نفوذ در سراسر قفقاز و آسیای مرکزی در حال تکاپو هستند، ترکیه با تکیه بر کارت ژئوپلیتیک بین بلوک های غرب و اوراسیا به در نوسان است. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه از یک سو اعلام کرد که اوکراین «لایق» عضویت در ناتو است و در نهایت از تلاش سوئد برای پیوستن به ناتو پس از تأخیر طولانی حمایت کرد. اما از دگر سو، مواضعش در ارتباط با مناقشه اسرائیل و فلسطین هم سو با ایران و روسیه است. ترکیه میزبان رهبران حماس است و خواستار آتش‌بسی است که به اسرائیل آسیب می‌زند، این کشور تجارت با اسرائیل را متوقف کرده است. ناظران ضمن اشاره به این فعل و انفعال‌ها می‌گویند، در حالی که خاورمیانه در در آستانه جنگ سرد گسترده‌ای قرار دارد،  چشم انداز به قفقاز و آسیای مرکزی نیز مبهم‌تر شده است. ایران به تلاش خود برای تسلط بر خاورمیانه و تسهیل نابودی اسرائیل ادامه خواهد داد و همزمان اسرائیل با حمایت ایالات متحده تلاش دارد تا نفوذش را در قلب آسیا برجسته کند.