ترکش‌های بازی پیچیده شام؛ دیپلماسی شاتلی عراق میان ایران و اعراب/ آیا عراق با عربستان و قطر هم صدا می‌شود؟
به گزارش اقتصادنیوز، مرکز مطالعاتی استیمسون با انتشار یادداشتی مدعی شد: سقوط بشار اسد عامل تغییر بالقوه بازی در خاورمیانه است و همه تلاش‌ها برای حرکت از اقتدارگرایی به ساختاری دموکراتیک پیچیده است، اما انتقال قدرت در سوریه ممکن است با توجه به سرعت سقوط بشار اسد و چالش‌های داخلی و خارجی پرهزینه‌تر باشد.
علیرغم تلاش‌های اولیه حیات تحریرالشام (HTS) برای هم‌صدایی با کشورهای غربی و بازیگران منطقه و پذیرش اقلیت‌های قومی و بقایای نظام قدیم، سوریه ممکن است وارد یک جنگ داخلی جدید با پیامدهای فاجعه‌بار شود؛ پیامدهایی که می‌تواند کل منطقه را درگیر کند.
بازیگران بین‌المللی و منطقه‌ای، به ویژه عراق، باید از این فرصت نادر استفاده کنند و پیش از تحکیم قدرت تحریرالشام، تعامل با حاکمان جدید را آغاز کنند. اگرچه انجام این ماموریت دشوار است، اما با توجه به نیاز تحریرالشام برای شناسایی، رفع تحریم‌ها و بازسازی، تحقق چنین گزاره‌ای محال نیست. قدرت‌های خارجی، با درس گرفتن از اشتباهات گذشته بالاخص در افغانستان، باید در ازای لغو تحریم‌ها که تأثیر مثبتی بر مردم و اقتصاد سوریه دارد، خواسته‌های روشن، زمان‌دار و واقعی از ساختار قدرت داشته باشند.
عراق و پویایی در شام
این مرکز مطالعاتی در ادامه یادداشت ادعایی‌اش آورد: نقش عراق، همسایه سوریه بسیار مهم است. رویکرد بغداد تاکنون محتاطانه بوده، اما عراق نیاز فوری به آگاهی از استراتژی سوریه دارد که فراتر از نگرانی‌های امنیتی معتبر باشد.
نخبگان حاکم در عراق به مانند بقیه جهان، از سقوط سریع دولت اسد شوکه شدند. در ابتدا، دولت عراق و گروه‌های حامی ایران از دولت سوریه دفاع و حمله تحریرالشام را به حمله داعش در سال 2014 و تصرف برق آسای یک سوم عراق تشبیه کردند. محمد شیاع السودانی، نخست وزیر عراق، مرزهای عراق را بست و تلاش کرد عراق را از درگیری دور بماند. او همچنین درخواست برخی از احزاب شیعه در ائتلاف حاکم و گروه‌ها برای مداخله نظامی در شام را نپذیرفت.
با این وجود، برخی از اعضای مقاومت از مرز به سوریه رفتند. دو روز قبل از سقوط دمشق، وزیر امور خارجه عراق میزبان همتایان سوری و ایرانی خود در بغداد بود، حملات تحریرالشام و متحدانش را محکوم کرد و از برنامه‌ریزی برای نشست‌های بیشتر برای سهامداران منطقه‌ای که تحت تأثیر تحولات سریع در سوریه هستند، خبر داد.
تمرکز امنیتی بغداد بر شام با توجه به وابستگی‌های احمد الشرع به داعش و القاعده، ویرانی‌هایی که این گروه‌ها بر عراق تحمیل کردند، پیروزی سخت بر داعش و تهدید مداوم اسیران داعش که در اختیار نیروهای کرد سوریه دموکراتیک هستند، قابل درک است.
با این حال، به تدریج و با احتیاط، سیاست دولت عراق به سمت تعامل با دولت جدید سوریه تغییر کرد. در 26 دسامبر 2024، رئیس اطلاعات عراق با الشرع در دمشق دیدار داشت. بنابر این گزارش، آن‌ها در مورد مسائل امنیتی، حفاظت از مرزهای عراق و آزادی اعضای مقاومت عراقی زندانی در سوریه رایزنی داشتند.
به گفته منابع آگاه، اکنون ارتباط و هماهنگی منظمی بین نهادهای امنیتی عراق و سوریه در مورد تهدید داعش و حفاظت از مرزها وجود دارد. با این حال، سیاست کنونی عراق در سوریه بسیار عقب‌تر از دیپلماسی پویای کشورهای عربی، ترکیه، ایالات متحده و اتحادیه اروپاست که همگی به سرعت دیپلمات‌های ارشد را به دمشق فرستادند، کمک‌های بشردوستانه ارائه کردند و فراتر از نگرانی‌های امنیتی فعالانه با دمشق درگیر شدند.
به عنوان مثال، عربستان سعودی دیپلماسی منطقه‌ای و بین‌المللی را برای حمایت از انتقال قدرت در سوریه و فشار برای لغو تحریم‌ها بسیج می‌کند. قطر وعده داده که برای تقویت حقوق دولت سوریه، ارز انبوه در اختیار این کشور قرار می‌دهد.
دو روایت از لرزش در سوریه
به ادعای ناظران، علیرغم خطراتی که امنیت عراق را تهدید می‌کند، سقوط اسد یک فرصت منحصر به فرد برای بغداد و منطقه است تا به سوری‌ها کمک کنند تا کشور جدیدی بسازند که نماینده فراگیر همه قومیت باشد و در صلح با خود و همسایگانش قرار بگیرد.
فعلا برخی از رهبران عراق، از جمله مقتدی صدر، حیدر العبادی، نخست وزیر سابق و برهم صالح، رئیس جمهور سابق، از سقوط اسد استقبال کردند و خواستار تعامل فعال عراق با سوریه جدید شدند. با این حال، اعضای مقاومت و برخی احزاب شیعه با نفوذ به تغییرات لرزه‌ای در دمشق مخالف هستند.
ریاست اسد بر سوریه هزینه بالایی داشت، با این حال، قیام در سال 2011 زمینه را برای ظهور جامعه مدنی جنینی در داخل کشور و دیاسپورا فراهم کرد. دولت عراق و نخبگان حاکم به دلیل مشکلات فرقه‌ای و سیاسی داخلی پس از سقوط صدام حسین در سال 2003 و حمایت از دولت سوریه در جریان قیام سال 2011، سوریه را عمدتاً از طریق تهدید امنیتی ناشی از داعش، النصره و سایر گروه‌های سلفی می‌شناسند.
براساس مصاحبه‌های انجام شده با کارشناسان، تحلیلگران و فعالان سوری و همچنین عراقی، این گسست منجر به شکاف بزرگ دانش عراق در مورد بخش‌های غیرمذهبی و غیرنظامی جامعه مدنی نوپای سوریه شده است که مخالف اسد و حامیانش هستند. با این حال، کارشناسان اقلیم کردستان عراق (KRI) استثنا هستند زیرا میزبان پناهندگان سوری بوده و فضایی را برای جامعه مدنی سوریه و سازمان‌های بین‌المللی فراهم کرده که کمک‌های بشردوستانه به شمال شرق سوریه ارائه می‌کنند.
مصاحبه شوندگان سوری و عراقی بر نیاز فوری به برقراری تماس برای رفع شکاف دانش و توسعه مشترک سیاست برای روابط پس از اسد تاکید کردند. همکاری در زمینه‌هایی مانند اقتصاد، تجارت، فرهنگ، تغییرات آب و هوا، دانشگاه و ژئوپلیتیک مورد نیاز است. سوری‌ها می‌توانند از دوران گذار عراق پس از صدام، موفقیت‌ها وشکست‌ها، درس بگیرند.
سوء ظن عمیق دولت عراق و نخبگان به دولت تحت رهبری تحریرالشام باعث ایجاد تردید در مورد تمایل و ظرفیت الشرع برای کنترل عناصر رادیکال و جنگجویان خارجی در داخل این گروه و ایجاد یک کشور فراگیر شده است. در مورد این موضوعات، دولت موقت سوریه می‌تواند از طریق سیاست‌های مشخص برای مبارزه با داعش و تضمین امنیت مرزهای عراق و سوریه، به رهبران عراقی اطمینان دهد.
به گفته یک کارشناس عراقی که نخواست نامش فاش شود، دولت عراق منتظر نتیجه کنفرانس پیش بینی شده گفتگوی ملی برای تصمیم گیری در مورد گام‌های بعدی برای تعامل با دمشق است. ماهیت پراکنده نظام سیاسی عراق چالشی برای توسعه و اجرای دیدگاه سیاست خارجی واحد است که فراتر از مسائل سخت امنیتی است.
موضوعات کلیدی شامل خلع سلاح (ادعایی) گروه‌های مقاومت، سیاست دولت ترامپ در قبال ایران و عراق و به طور اساسی تاثیر مسیر آینده رویارویی ایران و اسرائیل بر عراق است. اجرای استراتژی تازه درباره سوریه دشوار خواهد بود. به گزارش رسانه‌ها و منابع آگاه، ایران با انحلال مقاومت(حشد الشعبی) و ادغام اعضای این گروه با نیروهای امنیتی عراق مخالفت کرد. با این حال، دولت عراق ممکن است در مورد خروج برنامه‌ریزی شده نیروهای آمریکایی اتاق مانور داشته باشد.
عراق با ترکیه هم‌صدا می‌شود
به باور گروهی از ناظران، بعید است که عراق در جایگاه محرک دیپلماسی منطقه‌ای در قبال سوریه قرار گیرد. با این وجود، بغداد می‌تواند از طریق کمک‌های بشردوستانه و دنبال کردن دو دیپلماسی، عضو فعال تعامل دیپلماتیک منطقه‌ای و بین‌المللی با دمشق باشد.
کمک به سوری‌هایی که نیاز مبرم به کمک دارند، پیامی قوی به مردم سوریه می‌دهد که عراق در کنار آن‌ها ایستاده است. دو کشور همچنین باید برای احیای روابط اقتصادی دوجانبه بر اساس منافع متقابل تلاش کنند. در سال 2010 عراق بزرگترین مقصد صادراتی برای داروسازی، فرآوری مواد غذایی و منسوجات سوریه بود.
جهاد یازیگی، سردبیر گزارش سوریه و کارشناس مسائل اقتصادی سوریه براین باور است که «اگرچه چشم انداز ژئوپلیتیکی از سال 2010 تغییر کرد، امروز ترکیه و ایران شرکای تجاری اصلی عراق هستند. اکنون که اسد سقوط کرد، هنوز هم حاشیه‌ای برای بهبود روابط اقتصادی دوجانبه وجود دارد و قدرت‌های خارجی علاقه‌مند به مشارکت و بهره‌مندی از تلاش‌ها برای بازسازی خواهند بود.»
یازیگی مدعی است: «سال‌هاست درباره بازسازی خط لوله‌ای که میادین نفتی عراق را به بنادر سوریه وصل می‌کند، صحبت‌هایی شده است. اگر سوریه ثبات پیدا کند، این مسیر ترانزیتی منبع درآمد خوبی برای سوریه و یک مسیر ترانزیتی ارزان برای صادرات نفت عراق خواهد بود. سومین زمینه همکاری پروژه‌های مشترک در مدیریت مشترک رودخانه فرات و درس‌های آموخته شده در مورد آبیاری کارآمد زمین‌های کشاورزی است.»
دو گزاره دیپلماتیک بین کارشناسان عراقی و سوری کمک می‌کند تا دیدگاه‌های حاکمان جدید و سایر گروه‌های سیاسی، قومی و جامعه مدنی را بررسی کنند. شباهت‌های تاریخی اجتماعی و فرهنگی بین دو ملت بستری طبیعی برای همکاری بین دانشگاه‌ها، اتاق‌های فکر، روشنفکران، هنرمندان و جوامع مدنی عراق و سوریه فراهم می‌کند.
در این میان، اقلیم کردستان عراق هم می‌تواند نقش مهمی در استراتژی عراق پس از اسد داشته باشد. احزاب کرد حاکم روابط قوی با همتایان کرد در سوریه دارند. بزرگترین نگرانی کردهای سوریه این است که چگونه می‌توانند خودمختاری مناطق کردنشین را در یک سوریه یکپارچه تامین کرده و از ظهور مجدد داعش جلوگیری کنند.
اختلاف کردها مانع از موضع واحد در قبال حاکمان جدید در دمشق است، اما دیدار اخیر مسعود بارزانی، رهبر حزب دمکرات کرد و مظلوم عبدی، فرمانده نیروهای دموکراتیک سوریه در اربیل، امید درباره تشکیل یک هیئت مشترک را افزایش داد. دیدار در داووس بین مسرور بارزانی، نخست وزیر اقلیم کردستان و اسد حسن الشیبانی، وزیر امور خارجه سوریه، زمینه خوبی برای تعامل بیشتر فراهم کرد. نگرانی‌های امنیتی فوری‌تر، درگیری بین نیروهای دموکراتیک سوریه و ارتش ملی سوریه مورد حمایت ترکیه و استراتژی ترامپ در ارتباط با کرده است.
