فصل تازه رقابت‌ پنهان ایران با عربستان و امارات/ پشت پرده نفوذ خزنده ایران در شاخ آفریقا؛ چرا رد پای تهران در مغرب زمین برجسته شد؟

به گزارش اقتصادنیوز، موسسه مطالعاتی ispionline با انتشار یادداشتی مدعی شد: سفر یک هفته‌ای هیأت ایرانی به رهبری ابراهیم عزیزی، رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس به الجزایر و تونس (24 تا 29 نوامبر) نشان از گامی مهم در تلاش‌های تهران برای تعامل مجدد با این دو کشور مدیترانه‌ای دارد.

این سفر همزمان با دیدار عباس عراقچی وزیر امور خارجه ایران با همتایان الجزایری و تونسی خود احمد عطاف و نبیل عمار در دهمین مجمع جهانی اتحاد تمدن‌های سازمان ملل در لیسبون (25 تا 27 نوامبر) انجام شد.

در پایان سالی که با تعامل‌های بی‌سابقه بین ایران و دو کشور آفریقای شمالی برجسته شده، فعل و انفعال‌های دیپلماتیک اخیر می‌تواند نشان‌دهنده تغییر قابل‌توجهی در پویایی منطقه باشد. این سیاست نشان از آن دارد که ایران فارغ از معادلات خاورمیانه، رویارویی مقاومت و اسرائیل و همچنین تغییر تعاملات در شام، به دنبال گسترش نفوذ و قدرت خود در آفریقا و مدیترانه است.

در مقابل این پس‌زمینه، مغرب - که از نظر استراتژیک بین ساحل و مدیترانه قرار دارد- فرصتی کلیدی برای تعمیق روابط با کشورهایی که سیاست‌های خارجی مستقل و عمل‌گرایانه دارند را در اختیار ایران قرار می‌دهد و در نتیجه دامنه ژئوپلیتیک این بازیگر را تقویت می‌کند.

پشت پرده همگرایی ایران با بازیگران افریقا

به نوشته این موسسه مطالعاتی، فوریه 2024، ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور وقت ایران، از الجزیره بازدید کرد که اولین سفر در چنین سطحی در 14 سال گذشته بود. این سفر در حالی انجام شد که روابط دو کشور به تدریج در حدود دو دهه تقویت شده بود. پیش از آن روابط دیپلماتیک ایران و الجزایر در طول "دهه سیاه" جنگ داخلی این کشور در دهه 1990، به واسطه اتهام ادعایی حمایت تهران از گروه‌های اسلام‌گرا، قطع شده بود.

اما در سال 2000 روابط دوباره برقرار شد و از آن زمان تاکنون، دو کشور به واسطه توافقنامه‌های متعدد همکاری و مشارکت داشته و همچنین در باب مسائل بین‌المللی از جمله خصومت با اسرائیل و روابط دوستانه با روسیه به یکدیگر نزدیک شده‌اند. با این حال، تجارت دوجانبه بین الجزایر و ایران در بیست سال گذشته درگیر نوسان بوده است.

در سال 2021، صادرات ایران به الجزایر به 67.4 میلیون دلار رسید که نسبت به 30.2 میلیون دلار در سال 2016 افزایش داشت؛ گزاره‌ای که نشان دهنده نرخ رشد سالانه 17.4 درصدی طی پنج سال است. در حالی که صادرات الجزایر به ایران در حد متوسط ​​باقی مانده است. از سال 2023، مجموعه‌ای از بازدیدهای سطح بالا حاکی از تعمیق روابط میان دو کشور است.

احمد عطاف، وزیر امور خارجه الجزایر و ابراهیم بوغلی، رئیس مجلس نمایندگان، هر دو به ترتیب در ژوئیه و اوت 2023 از ایران دیدن کردند. عطاف در آن زمان در کنار همتای ایرانی خود حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه وقت اعلام کرد که دو کشور به زودی شرایط ویزا برای مسافران را حذف خواهند کرد - هرچند این تغییر هنوز اجرایی نشده است.-

با این حال، همکاری‌های دوجانبه در بخش‌های مختلف از جمله صنعت، علم و فناوری، گردشگری و کشاورزی گسترش داده شده است. در جریان سفر رئیسی به الجزایر برای اجلاس کشورهای صادرکننده گاز، یادداشت‌های تفاهم متعددی بین دو کشور از جمله موافقت‌نامه‌های انرژی امضا شد.

به ادعای این موسه مطالعاتی، روابط تونس با ایران همیشه درگیر چالش‌هایی بوده است. سفر قیس سعید، رئیس جمهوری تونس به تهران در ماه مه 2024 برای شرکت در مراسم تشییع پیکر ابراهیم رئیسی، اولین سفر رئیس دولت تونس از زمان سفر حبیب بورقیبه در سال 1965 بود.

به ادعای ناظران، روابط دو کشور پس از انقلاب اسلامی تیره شد و در سال 1987 توسط تونس به دلیل نگرانی از نفوذ گروه‌های اسلام‌گرا قطع شد. پس از آن تعاملات ایران و تونس در دوران ریاست جمهوری زین العابدین بن علی احیا و پس از انقلاب یاس در سال 2011 دست نخورده باقی ماند. با این حال، از زمان انتخاب سعید، تعاملات میان دو بازیگر گرم شده و شاهد دیدارهای شخصیت‌های سیاسی تونس و ایران هستیم.

رمزگشایی از تلاش ایران برای نفوذ در قاره سیاه

به ادعای این موسسه مطالعاتی، نفوذ ایران در مغرب با استراتژی این بازیگر که همانا تقویت حضور خود در سراسر آفریقاست همسو است. در دوران ریاست ابراهیم رئیسی، این قاره در سیاست خارجی تهران بار دیگر جایگاه خود را به دست آورد. تور ژوئیه 2023 رئیسی به کنیا، اوگاندا و زیمبابوه اولین سفر ریاست جمهوری ایران به این قاره در یک دهه گذشته بود.

به نظر می‌رسد، مسعود پزشکیان هم به همان اندازه متعهد به حفظ این تعاملات است. در حالی که ردپای اقتصادی ایران در آفریقا چندان برجسته نیست - تجارت دوجانبه در سال 2023 بالغ بر 1.3 میلیارد دلار بود - مقامات ایرانی به طور مداوم برای گسترش مشارکت‌ها تلاش کرده‌اند و از پلتفرم‌هایی مانند اجلاس تجاری ایران و آفریقا برای نشان دادن اهدافشان استفاده می‌کنند.

تهران این تلاش‌ها را دوجانبه و در عین حال سودمند توصیف می‌کند و به احساسات ضدغربی در آفریقا کمک می‌نماید؛ به‌ویژه در ساحل و شاخ آفریقا، جایی که چندین کودتا، دولت‌ها را از بازیگران بزرگ بین‌المللی مانند فرانسه و ایالات متحده دور کرده است.

ایران همچنین تلاش کرده تا به عنوان تامین کننده نیازهای نظامی کشورهای آفریقایی نقش آفرینی کرده و جایگزین‌های مقرون به صرفه‌ای را برای کشورهایی که با تحریم‌های غرب مواجه هستند، ارائه دهد. موفقیت تهران در صادرات هواپیماهای بدون سرنشین به مناطق درگیر تنش مانند اتیوپی و سودان، نفوذ فزاینده تهران را از طریق همکاری نظامی برجسته می‌کند.

به ادعای ناظران، در این میان تعامل تهران با الجزایر و تونس نشان دهنده تلاش‌های این کشور برای مقابله با انزوای بین‌المللی و گسترش نفوذ خود به سمت غرب، -فراتر از خاورمیانه- است. در شرایط کنونی مغرب زمین ممکن است فرصتی برای بازتعریف فعل و انفعال‌های دیپلماتیک تهران فراهم کرده و به ایران اجازه دهد تا اتحادهای خود را متنوع و موقعیت استراتژیکش را در قاب چشم‌انداز ژئوپلیتیکی در حال تحول بازسازی کند.

در جبهه دیپلماسی، ایران از سیاست دیرینه عدم تعهد الجزایر و رویکرد عمل گرایانه تونس به روابط خارجی سود می‌برد. این مواضع تهران را قادر می‌سازد تا بدون تحت فشار قرار دادن شرکای خود در اتحادهای تفرقه‌انگیز مشارکت کند.

اهداف استراتژیک تهران و متحدانش در شاخ آفریقا

از نظر اقتصادی، ایران به دنبال دور زدن تحریم‌ها و دستیابی به بازارهای جدید است. الجزایر با منابع عظیم انرژی خود فرصت‌هایی برای همکاری اقتصادی ارائه می‌دهد. در سفر رئیسی در مارس 2024 به الجزیره، توافق‌هایی در بخش‌های گاز، انرژی و فناوری برای تقویت تجارت و سرمایه‌گذاری امضا شد.

این توافق‌ها فراتر از هیدروکربن‌هاست، زیرا تجارت غیرنفتی از سال 2023 رشد امیدوارکننده‌ای داشته است. به طور مشابه، تونس متعهد به احیای روابط اقتصادی خود با ایران است، زیرا هر دو کشور اخیرا فرصت‌هایی را برای گسترش روابط تجاری و ابتکارات مشترک بررسی کرده‌اند.

مشارکت ایران با کشورهای مغرب زمین دارای اهمیت متقابل است. برای الجزایر که در حال حاضر یک کرسی غیردائمی در شورای امنیت سازمان ملل متحد دارد، مشارکت تهران فرصتی برای تنوع بخشیدن به اتحادها و نشان دادن خود به عنوان یک قدرت منطقه‌ای است. همچنین وزنه تعادلی برای نفوذ دیپلماتیک فزاینده مراکش، به ویژه در شرایطی است که رباط روابط خود را با کشورهای حاشیه خلیج فارس مانند عربستان سعودی و امارات متحده عربی تعمیق بخشیده و تعاملاتش با اسرائیل را براساس توافق‌نامه آبراهام عادی کرده است؛ حرکتی که الجزایر به شدت با آن مخالف است.

الجزایر به واسطه همسو شدن با ایران، منتقد صریح نفوذ اسرائیل، مواضع ضداسرائیلی خود را تقویت و موقعیت منطقه‌ای خود را در آفریقا و جهان عرب برجسته کرده و با مواضع تهران همسو شده است. بنابراین، در حالی که روابط الجزایر و ایران تا حد زیادی نمادین و از نظر اقتصادی محدود است، هدف الجزایر، متعادل کردن نفوذ فزاینده مراکش و تحکیم نقش آن به عنوان یک بازیگر اصلی در دیپلماسی آفریقاست.

موانع پیش روی ایران

در همین راستا، شرایط نامطمئن سیاسی و اقتصادی تونس تحت رهبری سعید، بسترساز روابط نزدیک تونس با تهران شده و زمینه را برای همسویی مجدد بالقوه فراهم کرده است. از منظر سعید، این نزدیکی با اهداف دیپلماتیکش همسو می‌شود، جایی که ایدئولوژی «ضدامپریالیستی» با نیاز فوری تونس به کمک مالی در بحبوحه بحران اقتصادی تلاقی می‌کند. در داخل کشور، این روابط ایدئولوژیک به تعامل تونس با تهران می‌افزاید و وجهه سعید را به عنوان رهبری که سلطه غرب را به چالش می‌کشد تقویت کرده و روایت گسترده‌تر او از تونس را به‌عنوان بازیگر مستقلی که قادر به ایجاد ائتلاف‌های متنوع است، تقویت می‌کند.

در این میان، حتی اگر توانایی ایران برای ارائه کمک‌های اقتصادی قابل توجه محدود باشد، تعامل با تهران به طور نمادین موقعیت چانه‌زنی سعید را با قدرت‌های غربی و خلیج فارس تقویت می‌کند.

به ادعای این موسسه مطالعاتی، علیرغم منافع مشترک، تردیدها در مورد دامنه بلندمدت نزدیکی ایران با کشورهای مغربی وجود دارد. شکاف‌های تاریخی، تفاوت‌های ایدئولوژیک و ظرفیت اقتصادی محدود تهران همچنان موانع مهمی بر سر راه روابط عمیق‌تر ایران و الجزایر است.

از نظر اقتصادی، روابط ایران با این گروه از کشورها تا حد زیادی نمادین باقی مانده، زیرا ظرفیت محدود تهران برای ارائه سرمایه‌گذاری‌های قابل توجه یا حجم تجارت، توانایی این کشور را برای تبدیل این مشارکت به همکاری اقتصادی ملموس تحت تاثیر قرار داده است. جای تعجب نیست که نخبگان دیپلماتیک، اقتصادی و سیاسی الجزایر همچنان دارای اختلاف نظر هستند و بسیاری همچنان طرفدار تقویت روابط با عربستان سعودی هستند.