صنایع دستی؛ سند هویت ملی

صنایع دستی مجموعه ‌ای از هنرها و صنایع است که محصول آ‌نها به صورت عمده با استفاده از مواد اولیه‌ بومی به کمک دست و ابزار دستی تولید می شود. در هر یک از فرآورده‌ های این صنایع، ذوق هنری و خلاقیت فکری صنعتگر سازنده تجلی پیدا می کند و همین عامل، وجه تمایز اصلی این گونه محصول‌ ها از مصنوعات مشابه ماشینی و کارخانه ای آنها به شمار می رود.

صنایع دستی حاصل روح ملت ها و آیین فرهنگ ملی کشورها است که به سادگی با رجوع به آمار صنایع دستی می توان به روحیه مردم آن کشورها پی برد. بنابراین این صنایع تنها یک کالا برای مبادله نیست بلکه خصوصیت های فرهنگی و ویژگی های اقوام از طریق آن مبادله می شود و به نوعی ارتباط میان ملت ها را تقویت می کند.

هنرهای بومی، قومی و کاربردی مصداقی از هویت هنری و بخش ارزش مدار و تحسین برانگیز میراث فرهنگی و اقتصاد هنرمند- صنعت گرا است که با سیر صعودی تغییر شیوه زندگی و نداشتن تطبیق با کاربرد زندگی امروزی به مرور، کاربرد و حتی هویت خویش را از دست داده اند. از این رو بسیاری از صنایع دستی ضمن داشتن سابقه دیرینه ای در ادوار مختلف و مرتفع ساختن نیازهای زندگی روزمره به دلیل نداشتن کاربرد، دچار اضمحلال و فراموشی شده اند.

همین جنبه های مهم و تاثیرگذار بودن صنایع دستی باعث شد تا پس از جنگ جهانی دوم این صنایع با محتوای هنری و فرهنگی توجه کشورهای پیشرفته را به خود جلب کند و10 ژوئن 1964میلادی، نخستین کنگره جهانی در این زمینه با شرکت مسوولان اجرایی استادان دانشگاه، هنرمندان و صنعت گران بیش از 40 کشور جهان در نیویورک برگزار شد که در قطعنامه پایانی آن، تشکیل شورای جهانی صنایع دستی به عنوان نهاد وابسته به یونسکو به تصویب رسید.

تأسیس سازمان ملل متحد، محافظت از میراث های فرهنگی بشری را بر عهده سازمان تربیتی ـ علمی و فرهنگی ملل متحد(یونسکو) گذاشت که از 1964 میلادی با تشکیل «شورای جهانی صنایع دستی» در قالب یکی از ارگان های وابسته به یونسکو، صنایع دستی و سنتی به صورت بخشی از زندگی فرهنگی- اقتصادی ملت ها اهمیت پیدا کرد. ایران نیز از 1347 خورشیدی از طریق سازمان صنایع دستی ایران به عضویت شورای جهانی صنایع دستی و به عضویت مجمع آسیا و اقیانوسیه شورا درآمد.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت «روز صنایع دستی» با «فتحعلی قشقایی فر» عضو هیات علمی دانشکده معماری و هنر دانشگاه کاشان به گفت وگو پرداخت.

**کارکرد تزیینی صنایع دستی

قشقایی فر درباره کارکرد صنایع دستی گفت: این صنایع بر مبنای کارکردی که دارند بازار و اقصاد را نیز رونق می دهند. در گذشته صنایع دستی یک محصول کارکردی و کاربردی در فضای زندگی عامه مردم بود؛ چرا که نیازهای روزمره آنها را در زمینه های مختلف پوشش می داد اما این مهم به مرور ضعیف شد و محصول هایی با قیمت های مناسب و تنوع بیشتر جایگزین این صنایع شدند. بنابراین تولید محصول های دست ساز کم کم کاهش پیدا کرد. هر چند هنرمندان و صنعت گران برای اینکه این محصول را در بازار حفظ کنند سعی کردند که از جنبه های کاربردی آن بکاهند و بیشتر جنبه تزیینی به آن بدهند.

عضو هیات علمی دانشکده معماری و هنر دانشگاه کاشان اظهار داشت: با این تغییر کارکرد صنایع دستی در ردیف دوم و چندم خواسته های خریداران قرار گرفت و اکنون این محصول ها جنبه های کاربردی و کارکردی چنان تاثیرگذاری ندارند؛ یعنی از الزامات زندگی مردم خارج شدند و جامعه به صنایع دستی به عنوان یک محصول زینتی نگاه می کنند. با توجه به این امر صنایع دستی یک بازار ثابت ندارد که هنرمند و یا صنعت گر بتوانند به آن اتکا کند.

**واردات صنایع دستی نامرغوب تهدیدی برای صنایع دستی داخلی

مدیر گروه فرش دستباف دانشگاه کاشان با اشاره به کارکرد صنایع دستی بیان کرد: صنایع دستی با تغییر کارکرد بیشتر استفاده سوغات و تزیین پیدا کرده است که در بازار داخل و خارجی به فروش می رسد. به هر اندازه که در داخل شرایط زندگی مردم بهتر باشد به صنایع دستی نیز توجه بیشتری می شود. البته این محصول در داخل بازار خوبی ندارد زیرا درآمد متوسط مردم پایین است و به جای خرید این محصول ها به نیازهای روزمره خود توجه می کنند.

وی در ادامه افزود: یکی از جنبه های مهم بازر صنایع دستی در داخل رقابت است؛ یعنی صنایع دستی فراوانی از کشورهای هند، پاکستان و ... با قیمت کم و به صورت عمده وارد کشور می شود که بازار صنایع دستی را که در داخل تولید شده اند، تحت تاثیر قرار می دهد و تهدید برای آنها به حساب می آید؛ چرا که توجه مردم بیشتر به قیمت کالاها است و آن کالایی را که قیمت کمتری دارد، انتخاب می کنند.

**صادرات صنایع دستی تحت تاثیر اقتصاد و سیاست

قشقایی فر درباره صادرات صنایع دستی یادآور شد: صادرات این محصول ها همیشه تحت تاثیر وضعیت اقتصادی و سیاسی قرار دارد. به همین دلیل صنایع دستی که در ایران تولید می شود در کشورهایی که به لحاظ فرهنگی و اجتماعی با فرهنگ ایران آشنا هستند و روابط دوجانبه وجود دارد از جایگاه بهتری برخوردار است اما در کشورهایی که به لحاظ سیاسی با ایران مشکل دارند ارایه صنایع دستی در آنها محدودیت های فراوانی دارد و این موضوع نیز رونق این صنایع را کاهش می دهد.

**تناسب سازی صنایع دستی با نیاز روز جامعه

عضو هیات علمی دانشکده معماری و هنر دانشگاه کاشان اظهار داشت: خلاقیت و نوآوری در هنرهای بومی، قومی و کاربردی از مؤلفه های ضروری در صیانت و ماندگاری این نوع از هنرها محسوب می شود. امروزه رسالت و راهبرد هنرمندان و صنعت گران هنرهای سنتی و صنایع دستی، تولید این گونه هنرها با توجه به 2 مقوله فرهنگی و اقتصادی است که هر 2 مقوله، عزم جدی و اهتمام ویژه در به کارگیری خلاقیت و نوآوری را نیاز دارند. صنایع دستی ایران به لحاظ تکنیک، تولید و کیفیت در جایگاه مناسبی قرار دارد اما مهمترین معضل در ارایه، تبلیغات، فروش و حضور در بازار جهانی است. یکی از ویژگی های صنایع دستی کشورمان تنوع زیاد محصول و تکنیک به شمار می رود که باید به عنوان یک امتیاز برای ارایه به بازار جهانی در نظر گرفته شود.

مدیر گروه فرش دستباف دانشگاه کاشان بیان کرد: یکی دیگر از ویژگی های صنایع دستی، اصالت آن است و این مهم را به عنوان تکرار یک محصول شبیه به گذشته آن می دانند زیرا تکرار زیاد یک محصول باعث کاهش خریدار می شود؛ در صورتی که اگر محصولی تولید حداقلی داشته باشد می تواند مخاطب بیشتری را جذب کند. تفاوت صنایع دستی با هنرهای دیگر نیز در همین است که بعضی صنایع دستی هنوز رویکردهای کاربردی هم دارند و تنها نمی توان نگرش تزیینی به آن داشت. بنابراین لازم است که صنایع دستی با نیاز روز جامعه تناسب سازی شود تا بتواند بازار بهتری پیدا کند.

**توجه دولت به گردشگری؛ تقویت بازار صنایع دستی

این استاد دانشگاه درباره ارتباط صنعت گردشگری و صنایع دستی یادآور شد: توجه دولت ها به صنعت گردشگری اهمیت زیادی در رونق آن دارد زیرا وقتی صنعت گردشگری کشور تقویت شود جنبه های مهمی را تحت تاثیر خود قرار می دهد زیرا محصول هایی که در کنار صنعت گردشگری رونق پیدا می کند، هنرهای بومی و صنایع دستی خواهد بود. از این رو شرایط سیاسی مطلوب و ارتباط با کشورهای دیگر باعث می شود که گردشگران زیادی وارد کشور شوند و این امر تقویت بازار صنایع دستی را به دنبال دارد. 

دولت با تقویت زیرساخت های اقتصادی، توان اقتصادی مردم را نیز بالا می برد و این مهم سبب رونق گردشگری داخلی و به دنبال آن توجه به صنایع دستی خواهد شد. بنابراین با تقویت معیشت مردم به تقویت بازار صنایع دستی در کشور کمک می کند. 

**استفاده شرکت ها و مراکز دولتی از صنایع دستی

قشقایی فر درباره دیگر راه های تقویت صنایع دستی، اظهار داشت: شرکت ها و نهادهای دولتی هنگامی که می خواهند هدیه هایی را به افراد بدهند بیشتر از صنایع دستی با کیفیت مرغوب استفاده کنند. البته این کار انجام می شود اما بیشتر از محصول های ارزان و با مرغوبیت کمتر استفاده می کنند که این امر می تواند به عنوان یک تهدید برای صنایع دستی محسوب شود. برای نمونه یکی از محصول هایی که شرکت های و مراکز دولتی به آن توجه کرده اند ظروف مینایی است که به صورت معمول این نهادها به دنبال قیمت پایین هستند به همین دلیل هم هنرمند محصول با کیفیت پایین تولید می کند و این امر به جای اینکه به عنوان یک فرصت تلقی شود، تهدیدی برای صنایع دستی است.

عضو هیات علمی دانشکده معماری و هنر دانشگاه کاشان در پایان گفتت: دولت باید برای تقویت صنایع دستی از فارغ التحصیلان و جوانانی که در حوزه صنایع دستی فعال هستند، حمایت کند که یکی از راه های حمایت، وام های کم بهره با فرصت بازپرداخت طولانی به شمار می رود زیرا تولید و فروش صنایع دستی زمان بر است و به همین دلیل هنرمند باید فرصت کافی برای تولید و فروش محصول خود داشته باشد.