در سفرهای نوروزی 97 چندهزارمیلیارد تومان سوخت؟

رکورد‌زنی مصرف بنزین در نوروز ۹۷

آن‌طور که روابط عمومی شرکت ملی پخش اعلام کرده، میانگین مصرف روزانه بنزین کل کشور در ۱۳ روز ابتدای فروردین‌ماه امسال با ۳/ ۱۳ درصد رشد نسبت به مدت مشابه پارسال به ۱/ ۹۷ میلیون لیتر رسیده است. بیشترین آمار مصرف در سال جاری با رقمی معادل ۱۱۰ میلیون و ۵۰۰ هزار لیتر به روز یکشنبه ۱۲ فروردین‌ماه مربوط می‌شود. مصرف بنزین کشور در روز سیزدهم فروردین امسال به روزانه ۷۹ میلیون لیتر رسید در حالی که در دوره مشابه پارسال، ۶۷ میلیون و ۷۰۰ هزار لیتر بنزین مصرف شد. در روز چهاردهم فروردین نیز میزان مصرف ۵/ ۸۳ میلیون لیتر بوده است. هرچند تعطیلات نوروزی به پایان رسیده اما پیش‌بینی می‌شود آخرین دور از بازگشت‌ از مسافرت‌های نوروزی امروز انجام شود و مجددا شاهد اوج‌گیری مصرف بنزین باشیم.

از سویی مسافرت‌های نوروزی چند روز پیش از شروع سال جدید آغاز شده و رشد شدید مصرف بنزین در روزهای پایانی سال گذشته گواه بر این مدعا است. بر‌اساس آمار روابط عمومی شرکت ملی پخش، در سه روز پایانی سال ۱۳۹۶ متوسط مصرف بنزین ۳/ ۱۰۵ میلیون لیتر در روز بوده و روز ۲۸ اسفند سال گذشته با رقمی نزدیک به ۱۱۶ میلیون لیتر رکورددار مصرف بنزین در کل تاریخ ایران است. متوسط مصرف در ۱۳ روز ابتدای سال جاری در حالی با ۳/ ۱۳ درصد رشد به بیش از ۹۷ میلیون لیتر در روز رسیده که در نوروز سال گذشته متوسط مصرف بنزین ۷/ ۸۵ میلیون لیتر در روز بوده و تنها ۵/ ۵ درصد رشد را نشان می‌دهد.

الگوی ماهانه مصرف در ایران

میزان مصرف بنزین در همه جای دنیا تابعی از رفتار مصرف‌کننده است، بنابراین معمولا میزان مصرف این سوخت دارای الگویی فصلی است که هر سال تکرار می‌شود. پیش از این «دنیای اقتصاد» در گزارشی با عنوان «مصرف بنزین اوج می‌گیرد» به بررسی روند فصلی مصرف بنزین در طول سال پرداخته بود. بر اساس این گزارش، بررسی آمار نشان می‌دهد در ایران نیز هرساله الگوی فصلی مشابهی در مصرف بنزین تکرار می‌شود. معمولا شهریور ماه مصرف بنزین نسبت به کل سال به شکل قابل توجهی بیشتر است. بررسی‌ها نشان می‌دهد دلیل رشد مصرف بنزین در شهریور ماه به افزایش مسافرت‌های جاده‌ای در کنار برقرار بودن ترددهای داخل شهری باز‌می‌گردد. در واقع شهریور ماه تعداد روزهای کاری مانند دیگر ماه‌های سال است و در عین حال استفاده از کولر در درون خودروها و افزایش ترددهای داخل شهری پیش از شروع سال جدید تحصیلی موجب می‌شود تقاضای بنزین در سطح بالایی قرار گیرد. این در حالی است که شهریور آخرین فرصت برای مسافرت‌های بین‌شهری پیش از پایان تعطیلات تابستانی و شروع سال تحصیلی جدید نیز محسوب می‌شود، بنابراین همزمان شاهد افزایش مسافرت‌های جاده‌ای در این ماه از سال نیز هستیم. کنار هم قرار گرفتن این عوامل موجب می‌شود متوسط مصرف بنزین هر سال در شهریور ماه به بیشترین سطح خود برسد. در شهریور سال ۹۶ نیز مصرف به بیش از ۸۸ میلیون لیتر در روز رسید که نزدیک به ۵/ ۷درصد بیشتر از متوسط کل سال بود.

اما دیگر ماه‎هایی از سال که شاهد رشد مصرف بنزین هستیم، فروردین و اسفند است. متوسط مصرف بنزین ظرف سال‌های ۹۰ تا ۹۵ در فروردین ماه به‌طور میانگین نزدیک به یک درصد و در اسفند حدود ۵ درصد بیشتر از متوسط سالانه بوده است. افزایش مصرف بنزین در اسفند و فروردین به مسافرت‌های نوروزی باز‌می‌گردد، علاوه بر اینکه در اسفندماه افزایش ترددهای درون‌شهری به منظور خرید و آمادگی برای عیدنوروز یکی دیگر از عوامل افزایش مصرف بنزین است، با این حال به دلیل اینکه در طول ۱۳ روز ابتدای سال به دلیل تعطیلی مدارس و غالب ادارات، ترددهای درون‌شهری به حداقل می‌رسد، بنابراین با وجود رسیدن حجم مسافرت‌های برون‌شهری در کشور به بیشترین سطح، میزان مصرف بنزین در فروردین نسبت به متوسط سال چندان رشد نمی‌یابد.

لزوم اصلاح تعطیلات

با این حال به نظر می‌رسد امسال الگوی مصرف قدری تفاوت کرده باشد.  این تفاوت به رشد شدید مصرف بنزین که از ابتدای تابستان سال گذشته آغاز شده باز می‌گردد. مصرف بنزین در کل سال گذشته رشد غیرمنتظره‌ای را تجربه کرد. در حالی که در سه ماه ابتدای سال میزان مصرف ۳/ ۷۷ میلیون لیتر در روز بود، تابستان میزان مصرف به حدود ۸۶ میلیون لیتر در روز رسید که قرار گرفتن چند تعطیلی مناسبتی از جمله تعطیلات عید فطر در این فصل سال از محرک‌های افزایش مسافرت‌های جاده‎ای و رشد مصرف بنزین محسوب می‌شود. از این رو کارشناسان بر این باورند در صورتی که تعطیلات مناسبتی حذف شود و به جای آن تعطیلات پایان هفته به دو روز افزایش یابد، می‌تواند به توزیع مناسب مسافرت‎‌ها در کل سال و کاهش بار ترافیکی جاده‌ها منجر شود.با این حال در ادامه سال گذشته، با وجود اینکه انتظار می‌رفت با شروع فصل سرمامیزان مصرف بنزین کاهش قابل توجهی یابد، اما افت مصرف در سطحی نبود که بتواند رشد مصرف بنزین در سال ۹۶ را تعدیل کند. از این رو متوسط مصرف بنزین در کل سال با بیش از ۸ درصد افزایش نسبت به سال ۹۵ به ۶/ ۸۰ میلیون لیتر در روز رسید.

چرا مصرف بنزین اوج گرفت؟

همان‌طور که «دنیای اقتصاد» پیش از این در گزارش‌هایی از جمله گزارشی با عنوان «عیارسنجی سیاست بنزینی» بررسی کرده است، یکی از دلایل رشد مصرف بنزین عدم افزایش نرخ این سوخت است. اول اینکه آمار نشان می‌دهد قیمت بنزین در ایران نسبت به قیمت‌های جهانی فاصله زیادی دارد. قیمت هر لیتر بنزین در فوب خلیج فارس در حال حاضر حدود ۵۰ سنت است که بر اساس قیمت دلار آزاد در داخل کشور(۵۰۵۰ تومان) بیش از ۲۵۰۰ تومان ارزش دارد. بنابراین باید گفت برای هر لیتر بنزین دولت حدود ۱۵۰۰ تومان یارانه پرداخت می‌کند.

اما ارزان بودن بنزین در ایران تنها در مقایسه با قیمت‌های جهانی نیست، بلکه بنزین نسبت به کالاهای داخلی نیز رشد قیمت مناسبی نداشته است. در واقع عدم رشد قیمت بنزین متناسب با تورم دیگر کالاها، موجب شده این سوخت حتی به‌طور نسبی نیز در داخل کشور ارزان محسوب شود. نگاهی به آمار بانک مرکزی نشان می‌دهد از اردیبهشت ۹۴ تا پایان اسفند ۹۶ حدود ۲۸ درصد تورم را تجربه کرده‌ایم. این در حالی است که نرخ بنزین در این مدت ثابت باقی مانده است. یعنی آخرین بار که دولت به تغییر قیمت بنزین اقدام کرد به اردیبهشت ۹۴ باز می‌گردد که این سوخت تک نرخی شد و به ۱۰۰۰ تومان در لیتر رسید. از این رو می‌توان گفت احساس گرانی از قیمت فعلی بنزین در داخل کشور در حال حاضر حدود ۲۸ درصد نسبت به اردیبهشت ۹۴ کاهش یافته و در حال حاضر قیمت نسبی بنزین حدود ۷۲۰ تومان است.

بنابراین طبیعی است که در سه سال گذشته رشد مصرف بنزین سیر صعودی را طی کرده تا امسال که به بیش از ۸ درصد رسیده است. با ثابت ماندن قیمت‌ها در سال جاری نیز می‌توان انتظار داشت رشد مصرف حتی از سال گذشته نیز فراتر برود که رشد مصرف بنزین در تعطیلات نوروزی امسال گواهی بر این موضوع است.

رشد مصرف بنزین و رویای صادرات

درخصوص عواقب رشد مصرف بنزین اقتصاددانان بارها و بارها هشدار داده‌اند. «دنیای اقتصاد» نیز پیش از این در گزارش‌های متعددی از جمله در گزارشی با عنوان «آژیر زرد مصرف بنزین» که تیر ماه سال گذشته و همزمان با اوج‌گیری مصرف بنزین منتشر کرد، به این موضوع پرداخته است. اولین موضوع غیرقابل دسترس شدن رویای «خودکفایی بنزینی» ایران است. با وجود اینکه دولت‌ها سرمایه زیادی برای ساخت پالایشگاه‌ها در کشور صرف می‌کنند، اما تا کنون نتوانسته‌ایم به خودکفایی بنزینی دست یابیم و هر ساله بخش مهمی از تقاضای داخلی بنزین از طریق واردات تامین می‌شود. در حال حاضر با وارد مدار شدن فاز اول ستاره خلیج فارس در پاییز سال گذشته میزان تولید بنزین به بیش از ۷۶ میلیون لیتر در روز رسیده است. معاونت پالایش و پخش وعده داده که به زودی فاز دوم این پالایشگاه نیز به شکل کامل وارد مدار بشود و با احتساب آن میزان تولید بنزین به ۸۸ میلیون لیتر در روز خواهد رسید. از این رو مجلس شورای اسلامی اعلام کرده که در بودجه‌ سال ۹۷ هیچ هزینه‌ای برای واردات بنزین در نظر نگرفته است.

شاید اگر رشد مصرف متوقف می‌شد یا کمتر از سال پیش بود، محاسبات مجلس نشینان درست از آب در می‌آمد، اما به نظر نمی‌رسد که امسال نیز ایران به خودکفایی بنزین دست‌یابد. در واقع میزان مصرف بنزین در تعطیلات نوروزی نشان داد که امسال احتمالا رشد مصرف بنزین از ۸درصد رشد سال گذشته فراتر خواهد رفت و احتمالا میزان تقاضا برای این سوخت بیشتر از سطح تولید خواهد بود. البته این موضوع چندان جای تعجب ندارد و وزیر نفت نیز اخیرا به این نکته اشاره کرده بود که در نبود اهرم‌هایی برای کنترل مصرف، هدف خودکفایی بنزینی در دسترس نخواهد بود یا تنها در مدت کوتاهی قابل حصول است. در واقع بنزین در ایران به سرنوشتی مانند گاز دچار شده است. در حوزه گاز نیز مصرف شدید داخلی موجب شده که با وجود اینکه ایران چهارمین تولیدکننده بزرگ گاز در جهان است، سهم بسیار ناچیزی در تجارت جهانی گاز داشته باشد. علاوه بر این آلودگی هوا که سال به سال بغرنج‌تر می‌شود خود حاصل رشد مصرف سوخت در کشور است.

اما شاید مهم‌ترین نتیجه این شرایط ناتوان شدن هرچه بیشتر دولت است. آنطور که «دنیای‌اقتصاد» در گزارشی با عنوان «توهم دولتی حمایت بنزینی» عنوان کرده بود، هزینه یارانه انرژی در بودجه قید نمی‌شود. از این رو عموم مردم نیز آگاهی ندارند که یارانه انرژی چگونه به کاهش بودجه عمومی دولت و ناکارآمدی اقتصاد منجر می‌شود. در واقع در شرایطی که بخش مهمی از منابع کشور هر سال به پرداخت یارانه انرژی اختصاص می‌یابد، جیب دولت برای تامین هزینه‌های خود مدام کوچک‌تر می‌شود. در چنین شرایطی جای تعجب نیست با دولتی مواجه شویم که نه بتواند وضعیت‌ راه‌ها را درست کند و نه از آلودگی هوا بکاهد و نه بتواند موضوع خشکسالی و مشکلات مناطق زلزله زده را حل کند.