۱۰ تاکتیک برای رفع تهدید محله‌های مرده در شهرهای اقماری تهران
به گزارش اقتصادنیوز در این دو دسته شهر –شهرهای جدید و شهرهای دارای هسته اولیه اجتماعی و سکونتی- نزدیک به ۳۵۰ هزار واحد مسکونی تحت عنوان مسکن مهر ساخته شده است که بخش قابل توجهی از آنها «خالی از سکنه» یا در اختیار «اجاره‌نشین‌های مهاجر» قرار دارد. این دو فاکتور مربوط به نحوه استفاده از واحدهای مسکونی مهر، نشانگرهای قوی برای سنجش میزان موفقیت طرح در دستیابی به اهداف اولیه دولت محسوب می‌شود. نورافکن تابانده شده به محله‌های مسکن مهر از سوی تیم دانشگاهی پژوهشگر در حوزه‌های برنامه‌ریزی شهری و شهرسازی، ۴ عارضه در زیرپوست این محله‌ها را شناسایی کرده که از یکسو به کیفیت زندگی ساکنان این مناطق آسیب جدی وارد کرده و از سوی دیگر باعث پیچیده‌تر شدن ابرمشکلات پایتخت –چالش‌های زیست‌محیطی، ترافیکی و شغلی- شده است. این تحقیق سه‌منظوره برای «مرئی‌سازی مشکلات ساکنان محله‌های مسکن مهر»، «برآورد میزان دستیابی به اهداف طرح» و همچنین «چاره‌جویی برای سکونت‌پذیر کردن واحدهای مسکونی مهر» انجام شده است.
براساس نسخه پیشنهادی محققان این پژوهش، دولت کنونی برای رفع «تهدید» محله‌های مسکن مهر اطراف تهران که هم برای ساکنان این محله‌ها و هم برای ساکنان پایتخت وجود دارد، ۱۰ تاکتیک می‌تواند به‌کار بگیرد. نتایج این تحقیق که به معاونت مسکن و ساختمان وزارت راه و شهرسازی ارائه شده، نشان می‌دهد: وزن بالای جمعیت مهاجر در محله‌های مسکن مهر، محرومیت این محله‌ها از مراکز اشتغال و کسب و کار، فقر کاربری‌های خدماتی و رفاهی و همچنین ناهمگنی قومی-فرهنگی در مناطقی از شهرهایاستان تهران که مسکن مهر در آنها ساخته شده، ۴ آسیب اجرای نادرست طرح ساخت مسکن ارزان‌قیمت در اطراف پایتخت به حساب می‌آید. یکی از شروط ثبت نام و واگذاری امتیاز مسکن مهر در زمان شروع اجرای این طرح، سابقه سکونتی حداقل ۵ساله متقاضی در شهر مورد درخواست (محل ثبت نام) بود اما با توجه به اینکه براساس تحقیق صورت گرفته، ۴۰درصد از ساکنان محله‌های مسکن مهر واقع در استان تهران، مهاجران سایر استان‌ها هستند، می‌توان گفت دست‌کم این شرط در فرآیند ثبت‌نام‌ها و تشخیص واجدشرایط بودن متقاضیان، لحاظ نشد یا جدی گرفته نشد.
در این میان، عمده ۶۰درصد دیگر ساکنان مسکن مهر استان تهران، دارای سابقه سکونتی در شهرهایی غیراز پایتخت بوده‌اند که با این حساب، این طرح در «جذب جمعیت سرریز پایتخت و تنظیم بازار مسکن» به‌عنوان دو هدف کلیدی طرح، کارآیی موثر نداشته است. سهم قابل توجه مستاجرها در واحدهای مسکونی مهر نیز دو پیام می‌تواند داشته باشد. پیام اول که بر اساس فرضیه خوش‌بینانه مطرح می‌شود، «تشخیص قابل سکونت نبودن این محله‌ها از سوی مالکان این واحدها به رغم تمایل اولیه به سکونت در آنها» است. اما پیام دوم «عدم نیاز این گروه از مالکان به واحدهای مسکونی مهر» است که در این صورت، جامعه اصلی واجدان شرایط نتوانسته‌اند به این واحدها دست پیدا کنند. این پژوهش، به صراحت نقاطی از شهرهای اقماری تهران را که کانون ساخت و سازهای مسکن مهر بوده‌اند «محله‌های مرده» به معنای نقاط بی‌روح و فاقد سرزندگی شهری معرفی کرده است که غالب ساکنان آن، برای سکونت شب از این واحدها استفاده می‌کنند اما برای کار در روز، عازم شهر مادر یا شهرهای مجاور می‌شوند.
پاسخ‌هایی که این ساکنان به پرسش‌های پژوهشگران این تحقیق داده‌اند، وزن مشکلات و نارسایی‌های موجود این محله‌ها را توضیح می‌دهد. ۴/ ۵۶ درصد از ساکنان مسکن مهر اطراف تهران، علت اصلی انتخاب این واحدها برای زندگی را «ارزان بودن ورود به طرح» عنوان می‌کنند و تنها ۷/ ۱ درصد آنها، «علاقه به شهر محل سکونت فعلی» را علت انتخاب اعلام کرده‌اند. از طرفی، ۵۴ درصد ساکنان، کمترین سطح تعامل و ارتباط اجتماعی با همسایگان خود را دارند. این سه آمار بیان‌کننده ریشه «عدم حس تعلق مکانی ساکنان مسکن مهر» است. ۶۷ درصد ساکنان محله‌های مسکن مهر نیز از نابرابری امکانات و خدمات در مقایسه با سایر محله‌های همان شهر و شهر مادر گلایه دارند و ۴۸ درصد ساکنان نیز از محله‌ای که در آن زندگی می‌کنند راضی نیستند. همچنین ۷۰ درصد ساکنان نیز نبود مراکز شغلی در شهر محل سکونت خود را ضعف بزرگ طرح مسکن مهر می‌دانند که تحت تاثیر نگاه تک‌بعدی دولت در زمان طراحی مسکن مهر از بابت تمرکز صرف بر خانه‌سازی به جای شهرسازی، به‌وجود آمده است. پاسخ‌ها به یک پرسش دیگر این پژوهشگران مشخص می‌کند، ۵۰ درصد از ساکنان مسکن مهر اطراف تهران، این محله‌ها را برای زندگی دوستان و اقوام خود توصیه نمی‌کنند و همین تعداد از ساکنان نیز قصد دارند به محض بهبود شرایط مالی، به شهر بهتر در استان تهران نقل مکان کنند.
جامعه آماری این پژوهش از میان ساکنان مسکن مهر در چهار نقطه استان تهران انتخاب شده است که دو منطقه مورد بررسی از میان شهرهای جدید اطراف تهران یعنی پردیس و پرند و دو منطقه دیگر از میان شهرهای برخوردار از هسته اولیه شهری یعنی شهرهای ملارد وپاکدشت مورد بررسی قرار گرفته‌اند. براساس تحقیقات به عمل آمده سیاست مسکن مهر از ابعاد اقتصادی و اجتماعی موفق نبوده است، چرا که شهرهای جدید هم‌اکنون به واسطه عدم برخورداری از خدمات و زیرساخت‌های حمل و نقل مناسب و همچنین نبود زمینه مناسب شغلی برای ساکنان، تنها به محیط‌های خوابگاهی برای مهاجران سایر شهرها به محدوده کلان‌شهر تهران تبدیل شده‌اند.
مطالعات صورت گرفته در این پژوهش بر مبنای پژوهش‌های قبلی و همچنین بررسی تجارب موفق دنیا در اجرای طرح‌های تامین مسکن گروه‌های کم‌درآمد انجام شده است. پژوهشگران تاکید کرده‌اند تجربیات سایر کشورها همچون کره‌جنوبی، آمریکا، ژاپن و سوئد نشان می‌دهد دولت‌ها برای حل معضل تامین مسکن کم‌درآمدها برنامه‌های بلندمدت دست‌کم ۵ ساله تدوین و اجرا می‌کنند که از طریق احداث واحدهای مسکونی ارزان قیمت، هم کمبود عرضه مسکن مورد تقاضای جامعه هدف جبران می‌شود وهم به واسطه ساخت انبوه، میزان عرضه بر تقاضا فزونی گرفته و در نهایت این اقدامات منجر به تعدیل قیمت‌ها در بازار مسکن نیز خواهد شد.
از این رو، طرح مسکن مهر به‌عنوان یک طرح تامین مسکن برای گروه‌های کم درآمد در صورتی که به درستی و با در نظر گرفتن ملزومات آن اجرا می‌شد می‌توانست طرحی موفق محسوب شود؛ هم‌اکنون مناطق احداث این واحدها چه در شهرهای جدید و چه در سایر شهرها به کانون واحدهای مسکونی خالی از سکنه یا منطقه تمرکز مسکن‌های خوابگاهی تبدیل شده است؛ به گونه‌ای که نیمی از پاسخگویان به سوالات پژوهشگران درباره سکونت در واحدهای مسکن مهر رضایت نداشته‌اند وحاضر نیستند محل سکونت خود را برای سکونت به خویشاوندان، دوستان و آشنایان پیشنهاد دهند. نتایج این بررسی نشان می‌دهد در چهار شهر بررسی شده اطراف تهران که واحدهای مسکن مهر در آنها احداث شده‌اند به لحاظ وضعیت تحصیلی، ۲۴ درصد از ساکنان مدرک تحصیلی لیسانس و بالاتر و ۵۳ درصد دیپلم دارند؛ همچنین۱۷درصد تا مقطع راهنمایی و ابتدایی تحصیل کرده و ۶ درصد بی‌سواد هستند. پژوهشگران معتقدند تحصیلات افراد ساکن در واحدهای مسکن مهر نسبتا در سطح پایینی قرار دارد و می‌توان گفت زمینه بهر‌ه‌مندی از شرایط شغلی در سطوح بالاتر را ندارند؛ همین عامل موجب می‌شود اساسا این ساکنان از وضعیت درآمدی مطلوبی نیز برخوردار نباشند و به همین دلیل توان اقتصادی کافی برای سکونت در شهر محل‌کار که عمدتا کلان‌شهر تهران و کرج است را نخواهند داشت. به این ترتیب وضعیت فعلی شهرهای محل احداث واحدهای مسکن نیز به لحاظ اقتصادی نیز در شرایط مطلوبی قرار ندارد.
برمبنای پژوهش انجام شده، از بعد «اشتغال» که یکی از مهم‌ترین مولفه‌های کلیدی در سنجش وضعیت اقتصادی است، شهرهای جدید و ساکنان واحدهای مسکن مهر در وضعیت نامناسبی قرار دارند؛ طوری که این مکان‌ها بیشتر حالت خوابگاهی به خود گرفته است و زمینه ایجاد اشتغال در آنها بسیار محدود است. مطابق با نظرسنجی انجام شده از ساکنان واحدهای مسکن ۴ شهر تهران، ۷۰ درصد از ساکنان این واحدها، امکان ایجاد اشتغال در مناطق محل احداث واحدهای مسکن مهر را کم و خیلی کم، ۱۷ درصد متوسط و ۱۳ درصد مناسب اعلام کرده‌اند.
ساکنان واحدهای مسکن مهر در شهرهای اطراف تهران با مشکلات دیگری از قبیل نبود سرمایه‌گذاری به دلیل بازگشت ضعیف سرمایه، نبود مراکز خرید روزانه، فضای سبز، مراکز فرهنگی و مکان‌های اجتماعی و آسفالت نبودن سطح وسیعی از معابر و همچنین نبود تعلق خاطر به مکان زندگی روبه‌رو هستند. از سوی دیگر، نبود مرکز محله مشخص و پویا برای کنش اجتماعی و مشارکت شهروندان، یکدست نبودن از نظر فرهنگی به دلیل سکونت قومیت‌های مختلف در اثر مهاجرت، ضعف نظارت دستگاه‌های امنیتی و امنیت اجتماعی کم، اقتصاد ضعیف شهر و نبود فرصت‌های شغلی و سطح پایین درآمد مردم از نقاط ضعف مطرح شده در ارتباط با این طرح است. با این حال در این پژوهش همچنین از وجود زمین‌های بکر برای توسعه سطح و سرانه‌های خدماتی، وجود نیروی کار جوان در نزدیکی کلان‌شهر تهران و امکان ایجاد واحدهای خدماتی برای رونق اقتصادی به‌عنوان مهم‌ترین فرصت‌های شناسایی شده در شهرهای محل احداث واحدهای مسکونی مهر یاد شده است.
بر اساس این تحقیق که از سوی گروهی متشکل از مهدی نورمحمدی، حسین قیاسوند، علیرضا تقوی و لیدا حرمتی انجام شده است، کارنامه مسکن مهر در بعد اجتماعی مسکن، دست کم در تهران نمره قبولی نمی‌گیرد. بعد اجتماعی مسکن مهر معیارهایی همچون «دسترسی مناسب حمل‌و‌نقلی به محل سکونت، امنیت محله، خدمات زیربنایی و همچنین خدمات تفریحی، رفاهی، فرهنگی، آموزشی، فضای سبز و پزشکی» را لحاظ می‌کند.
احیای محله‌های مرده از ۱۰ مسیر
به گزارش «دنیای اقتصاد»، آسیب‌شناسی صورت گرفته درباره مشکلات زیرپوستی محله‌های مسکن مهر، به تدوین یک ماموریت متفاوت برای دولت در این طرح منجر شده است. بر اساس بخش دیگری از نتایج این تحقیق، دولت در این مقطع که بخش زیادی از کل طرح ساخت ۳/ ۲ میلیون واحد مسکونی مهر به لحاظ احداث بناهای مسکونی –ساختمان‌سازی- به پایان رسیده است، باید با اجرای ۱۰ تاکتیک، بخش مغفول این طرح را به سرانجام برساند. بخش مغفول طرح مسکن مهر، ابعاد اجتماعی و شهرسازی را شامل می‌شود که تحقق آنها باعث جذاب شدن زندگی در محله‌های مسکن مهر و ماندگار شدن ساکنان این محله‌ها خواهد شد. پژوهش صورت گرفته، ۱۰ تاکتیک را این‌گونه معرفی می‌کند: اعطای تسهیلات اشتغال به ساکنان با بازپرداخت بلندمدت و سود کم، احداث مکان‌هایی با عنوان بازار محلی در بافت و تخصیص فضا به ساکنان به منظور راه‌اندازیکسب و کار و ایجاد راسته‌های تجاری و رونق اقتصاد محلی و به تبع افزایش حضور مردم در بافت، مکان‌یابی و احداث مجتمع فرهنگی و توریستی در مجاورت مسکن مهر با مقیاس عملکرد شهری و فراتر به منظور ایجاد اشتغال، احداث سرای محله و فرهنگسرا به منظور پویایی اجتماعی و ارتقای سطح فرهنگ و آگاهی ساکنان و افزایش سطح مشارکت آنان، افزایش ارتباط مسکن مهر با هسته شهر از طریق ارتقا و بهبود وضعیت حمل و نقل، مکان‌یابی کاربری‌های عمومی و سازگار با کاربری مسکونی که دارای جذب و تولید سفر بالا در طول شبانه روز بوده و باعث ارتقای امنیت در بافت مسکن مهر شود، تامین روشنایی و نور کافی در دسترسی‌های منتهی به مسکن مهر، احداث کلانتری در محدوده مسکن مهر و سرکشی از معابر عمومی، شناسایی نقاط جرم‌پذیر و رسیدگی به آنها، تامین سرانه‌های مورد نیاز و سرانه‌هایی که کمبود آن در محله‌های مسکن مهر شدید است. به گزارش «دنیای اقتصاد»، طرح مسکن مهر در قالب تبصره ۶ بودجه ۸۶ کل کشور، ۱۱ سال پیش کلید خورد، اما عملیات اجرا به شکل واقعی از سال ۸۹ شروع شد. در حال حاضر بیش از ۱۰۰ هزار واحد مسکونی مهر در نقاط مختلف کشور به دلایل مختلف، در مراحل ساخت، متوقف مانده‌اند و حدود ۲۰۰ هزار واحد نیز به لحاظ ساخت، به پایان رسیده‌اند اما به‌خاطر نبود آب و برق و گاز، امکان زندگی در آنها وجود ندارد.
